M ü n d ə r I c a t

Mineral və qranulometrik tərkibdən bitkilər üçün qida elementlərinin 

olması və mənimsənilməsi asılıdır. Eləcə də torpağın mexaniki becərilməsi 

zamanı vacib olan xassələr: yapışqanlıq, şişkinləşmə və kipləşmə. 

Torpağın su keçiricilik, fıltrasiya və susaxlama qabiliyyətləri onların 

su rejimini və meliorasiyanın vacibliyini müəyyən edir. 

Aqrofiziki  xassələrin pisləşməsi torpağın ekoloji funksiyaların pozul-

masına, о cümlədən sorbsiya xassəsinin azalmasına səbəb olur. Aqroekoloji 

monitorinq  sistemində  sahədə  aqrofiziki  parametrlər  daimi  nəzarətdə  sax-

lanılır. 

Qranulometrik  tərkibin  dəyişməsi  daha  çox  konservativdir.  Verilən 

göstəricini 5-10 ildə bir dəfə təyin etmək məqsədəuyğundur. Qranulometrik 

tərkib hər 10 sm dərinlikdə burların vasitəsilə pipetka metodu ilə (Katçinski-

yə  görə)  təyin  edilir.  Verilən  metod  kifayət  qədər  etibarlı  nəticələr  almağa 

imkan verir. 

Torpağın su keçiricilik, filtrasiya və susaxlama qabiliyyətləri zamanca 

daha dinamikdir. Onlar torpağın  rütubətliyindən,  sıxlığından və quruluşun-

dan əhəmityyətli dərəcədə asılıdır. Verilən göstəricilərə poliqon monitorinqi 

zamanı  növbəli  əkinin  rotasiyasında  bir  dəfə  nəzarət  olmalıdır,  məsul 

yığımından sonra - vegetasiyanın sonunda, bu zaman torpağın nisbi bərabər 

sıxlığı bərpa olunur, səpinlər isə su keçirmə və filtrasiya xassələrinin tarlada 

təyin  olunmasını  çətinləşdirir.  Aqrofiziki  parametrlərin  vəziyyətini  daima 

müşahidə  etməklə,  torpağın  xassələrinin  arzu  olunmaz  dəyişmələrinin  və 

pisləşməsinin, neqativ deqradasiya proseslərinin inkişafının qarşısını almaq, 

nəticədə  isə  torpağın  mühüm  ekoloji  funksiyasını  və  yüksək  münbitliyini 

saxlamaq olar. 

Torpağın  münbitiiyinin  mürəkkəb  idarəetmə  problemlərindən  biri  - 

üzvi  madddlərin  vəziyjətinə  nəzarət  etməkdir.  Şübhəsiz,  humus  bloku  tor-

paq - ekoloji  monitorinqdə  əsasdır.  Belə  ki,  humusun vəziyətinin  kəmiyyət 

və keyfiyyət xarakteristikası torpağın əsas xassə və rejimlərinin, əkinçiliyin 

intensivləşdirilməsi prosesində və texnogenez nəticəsində daxil olan toksiki 

maddələrin transformasiya və miqrasiyasını təyin edir. 

Tədqiqatlar göstərdi ki, humusun miqdarı və keyfıyyətcə tərkibi sabit 

deyil,  antropogen  təsirlərdən  dəyişir.  Torpaqların  münbitliyini  təyin  edər-

kən,  onda  yalnız  humsuun  miqdarını  nəzərə  almaq  kifayət  deyil,  həm  də 

onun keyfıyyətcə vəziyyətinə nəzarət etmək lazımdır. 

Gübrələrin  uzunmüddətli  sistematik  tətbiqi,  humusun  təbii  keyfiyyət 

göstəricilərində  hiss  olunan  dəyişiklilər  yaradır.  Bu  zaman  qrup  tərkibli 

---

475 

 

əhəmiyyətli  dərəcədə  dəyişmir.  Əsas  qrupların  nisbəti  humin  turşusunun 

karbonunun flavin  turşusunun karbonuna nisbəti (C

h.t 

:  C

f.t 

),  tədqiq  olunan 

torpaqların  peyin  verilən  variantlarında  bir  qədər  artır.  Eyni  zamanda  üzvi 

və  mineral  gübrələr  humusun  fraksiya  tərkibini  dəyişir,  onun    mütəhərrik 

formasının toplanmasına səbə olur, aktivliyini  yüksəldir. Yaxın zamanlara-

dək bunu müsbət hal hesab edirdilər, lakin bir çox hallarda baş verən dəyi-

şikliklər neqativ xarakter daşıya bilər. Belə ki, uzun müddətli gübrə tətbiqi 

nəticəsində  qara  torpaqlarda  humusun  fraksiya  tərkibinin  yenidən  paylan-

ması  baş  verir:  1.  fraksiyanın  humus  maddəsi  çoxalır;  2.  kalsiumla  bağlı 

olan daha qiymətli fraksiya azalır. 

Müxtəlif tip torpaqların humus vəziyyətinin geniş miqyaslı tədqiqinin 

aparılması  üçün  sistemli  yanaşma  tələb  olunur.  Bu  kontekstdə  vahid  kom-

pleks proqramın böyük əhəmiyyəti var, hansı ki, təcrübələrin coğrafi şəbə-

kəsində  aqroekoloji  monitorinq  üçün  işlənib  hazırlanır.  Proqram  torpağın  

humusuna müxtəlif faktorların təsirinin dərinliyini  və intensivliyini kifayət 

qədər obyektiv qiymətləndirməyə imkan verən bir sıra göstəricilərinin müt-

lək  uçotunu  nəzərdə  tutur.  Proqramın  başlanğıc  prinsipləri  uzun  müddətli 

təcrübələr  əsasında  formalaşıb,  onlardan  ən  əsasları  aşağıdakılardır:  1.  Hu-

musun  vəziyyətinə  nəzarət,  hansı  ki,  daimi  müşahidə  məntəqələrində  apa-

rılır;  2. torpaqlarda humusun ehtiyatinın və miqdarının təkrar tədqiqi, hansı 

ki,  humusun  miqdar  və  keyfiyyət  göstəricilərinin  dəyişməsini  sabitləşmə 

dövraksiya qrup rünü nəzərə almaqla aparmaq məqsədə uyğundur; bu dövr 

5-10  il  ola  bilər,  uyğun  olaraq  təkrar  analizlər  növbəli  əkin  rotasiyasının 

sonunda aparılır; 3. torpağın fraksiya-qrup tərkibinin öyrənilməsi üçün daha 

çox işlənən I.V.Tyurin metodunun V.V.Ponomoryov və T.A.Plotnikov tərə-

findən  modifıkasiya  formulundan  istifadə  olunması.  5.  Humusun  vəziyyə-

tinin bir başa təsir vasitələrinin xassələri və şəraiti ilə birgə kompleks tədqiq 

olunması; о cümlədən, əsas və əlavə məhsulun məhsuldarlığı, bitki qruntla-

rının  biokütləsinin  kök  və  biçindən  sonra  qalan  kütiəsini  nəzərə  almaq  la-

zımdır; pH təyini, hidrolitik turşuluq, torpağın əsaslarla doymuşluq dərəcəsi, 

udma  kompleksində  Na

+

  miqdarı;  torpağın  aktual  və  potensial  bioloji 

aktivliyinin təyin olunması. 

Göstərilən  proqram  blokları  aqroekoloji  monitorinqlə  torpaq  humu-

sunun vəziyətinə nəzarət etməyin son üsulu deyil. Вu proqram blokları yeni 

informasiyaların  toplanma  dərəcəsindən  asılı  olaraq  sonrakı  korrektirov-

kaya, dəqiqləşməyə, təkminləşdirməyə ehtiyac duyurlar. Buna baxmayaraq, 

yuxarıda göstərilən proqramların müxtəlif reqionlarda qısa müddətdə torpaq 

humusunun  kəmiyyət  və  keyfiyyət  göstəricilərinin  dəyişmə  dərəcəsi  və 

istiqamətinin  qiymətiəndirilməsində həyata keçirilir. 

---

476 

 

Torpaqda humusun problemlərinə görə aqroekoloji monitorinqə baxa-

raq,  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  müxtəlif  torpaqların  fraksiya  qrup  tərkibi  hu-

musun  genetik  xüsusiyyətlərini  üzə  çıxarmağa  imkan  verir.  Lakin  hətta 

uzunmüddətli  əkinçilik  üsullarının  təsiri  zamanı,  müxtəlif  faktorların  təsiri 

altında humus maddəsinin təbiətinin  dəyişməsini qiymətləndirmək üçün az 

əlverişlidir. Ona görə humus birləşmələinin kəmiyət və keyfiyyətinin istiqa-

mətlənmiş  tənzimlənməsi,  teznogenezin  müxtəlif  fakltorların  təsiri  altinda 

onların dəyişməsinin diaqnostika metodlarından hazırlanmasını tələb edir. 

Bu zaman ən çətin iş torpağa və aqrolandşaftın digər komponentlərinə 

texnogen  yüklənmənin  norması  və  humus  birləşmələrinin  deqrdasiyasını 

qiymətləndirmənin ekoloji kriteriyalarının işlənib hazırlanmasıdır. Əhəmiy-

yətli  dərəcədə  onlar  bəzən  əsaslandırılmayan  neqativ  nəticələr  verir,  çox 

vaxt  isə  biosferin  komponentlərinə  (torpağa,  bitki  örtüyünə,  təbii  sulara  və 

s.) aqressiv texnogen təsirlərdən  yaranır.  Burada  yaranmış vəziyyətin kom-

pleks ekoloji - kimyəvi tədqiqatlarının maddələrinin yerləşdirilməsinin müx-

təlif  səviyyəli  aparılmasına  kəskin  ehtiyac  yaranır.  Yaxşı  olardı  ki,  ayrı  - 

ayrı ekosistemlər və landşaftlar üçün münasib ekoloji ekspertizalar aparılsın.