M ü n d ə r I c a t
Yüklə 11,3 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
əmsalı fərlidır.
Çoxillik paxlalı otlar 2,0 Paxlalı komponentləri 50-dən çox olmaqla, paxlalı dənli qarışıq 1,8 Yem lüpini, yem paxlası, seradella 1,6 (quru otda, yaşıl yemdə, silosda) Dənlipaxlalılar 1,4 Birillik paxlalı – taxıl otları 1,3 Paxlalı komponenti 25 - 40% -dən artıq olan eyni qarışıq 1,5 Paxlalı sələf bitkinin sonrakı bitkiyə yüksək təsiri, һəm də effekti təkcə bioloji azotun miqdarı ilə deyil (birbaşa təsir faktoru), həm də torpaqda sintez olunan üzvi maddənin kütləsilə (dolayı faktor) izah olunur, hansı ki, onun strukturunu və su fiziki xassəsini yaxşılaşdırır. Nəticədə paxlalalıların azotunun mineral gübrələrin azotu ilə müqayisədə daha uzun müddətli təsir effekti təmin olunur. Bununla əlaqədar paxlalılardan sonra dənli bitkinin səpin qabağı, azot gübrəsinin yalnız optimal dozasını hesablayarkən, yalnız torpaqda olan mi- neral azotun miqdarını deyil, həm də paxlalıların qalıq kütləsinin mineral- laşmasından torpağa daxil olan azotun da miqdarını nəzərə almaq lazımdır. Əsas göstəricisi, müxtəlifliyin kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldar- lığına və gübrələrin təsirinin effektliyini təyin edən, torpaqda mütəhərrik fosforun miqdarıdır. Bu da aqroekoloji monitorinqin tədqiqat obyektinə daxildir. Məsələ bundadır ki, torpaqda forsforun elə miqdarına çatmaq lazımdır ki, bu fazada о, məhsulu məhdudlaşdıran faktora çevrilməsin. Problemin birinci hissəsi torpaqda fosforun təyin olunmuş miqdarının yaradılmasında "torpaq - gübrə - bitgi" sistemi tədqiqatlarına əsaslanmaqdır. Müəyyən olunmuşdur ki, bitkinin tələbatını ödəmək üçün köklərin üst səthində torpaq məhlulundakı fosforun qatılığı birinci dərəcəli əhəmiyyət kəsb edir. Qatılıq dərəcəsi bitki kökləri vasitəsilə fosforun udulmasından və onun torpağın bərk fazasına keçməklə, yenidən bərpa olunmasından asılıdır. İonların eh- tiyyatı nə qədər çox olarsa torpağın bərk və maye fazası arasında mübadilə qabiliyyətli olan (һəсm faktoru) ionlar bir о qədər çox olar. İntensivlik faktoru - qatlıq daha tez bərpa olar, bitki isə forforla yaxşı təmin olunar. Aydındır ki, bitkinin normal böyüməsi və inkişafı üçün, torpaq fos- forun elə ehtiyyatına malik olmalıdır ki, fosfat - ionların bərk fazadan maye fazaya yüksək intensivlikdə keçməsini təmin etsin və fosforun köklərə daxil 480
olma sürətinə bərabər sürətdə kök səthini ionlar axını ilə davamlı olaraq təmin etsin. Mütəhərrik fosforun ehtiyyatı (həcm faktoru) һəг torpaq müxtəlifliyi üçün standart merodlarla təyin olunur. Aqroekoloji monitorinq sistemində bitkinin fosforla optimal qidalan- masını təmin etmək üçün, fizioloji və aqrokimyəvi tədqiqadara əsaslanan bitki diaqnostikası metodundan da istifadə etmək olar, hansı ki, bir çox ölkə- lərdə istifadə olunur. Bitki diaqnostikasının keçirilməsinin praktiki təcrübəsi göstərir ki, becərilən bitkinin daxil olan və istifadə olunan qida maddələrinə reaksiyası onların miqdarını kifayət qədər tez və dəqiq ifadə edir. Aydındır ki, fosfor gübrələrinin ekoloji - aqrokimyəvi qiymədəndi- rilməsi əsas qida elementi olan fosfor haqda təkcə məlumat toplamaqla bitki, һəm də gübrənin tərkibində olan və ətraf mühit üçün təhlükə yaradan qarışıqlar haqda da məlumat verməlidir. Ağır metalları, flor və dıgər komponentləri gübrənin özündə, torpaqda onlar üzə çıxan hallarda və bitki məhsullarında daha kontrast variantlarda təyin etmək lazımdır. Torpağın münbitliyinin yaxşılaşdırılmasında becərilən bitkinin məh- suldarlığının artırılmasında üzvi gübrələrin xüsusi əhəmiyyəti var. Bitkinin mənimsəyə bildiyi qida maddələrinin ehtiyat mənbələri, tor- pağa müsbət dekorativ təsir göstərir. Onun humus tərkibini optimallaşdırır. Üzvi gübrələrin ağır metalların toksiki birləşmələrinə müsbət təsiri də mə- lumdur. Birləşmə nəticəsində onlar az mənimsənilən birləşmələrə çevrilir, digər kimyəvi elementlərin toksiki təsirini zəiflədir. Məsələn, Yaponiyada düyüdə kadmiumun miqdarı qışda kompost və ya çəltik kövşəni unu veri- lərkən azalır. Xrom birləşmələrinin toksikliyinin azalması, tosforun və ya çirkab suların çöküntülərınin 100 t/ha-dan az olmayan miqdarda tədbiqi zamanı qeyd olunub. Üzvi gübrələrin böyük istehsalat əhəmiyyəti olmasına baxmayaraq, üzvi maddə ilə qida elementlərinin çox böyük itkisi zəhərli maddələrin kənd təsərrüfatı məhsullarında yüksək qatılığın, əsasən verilən gübrə növünün istifadə texnologiyalarının pozulmasından toplanması haqda xeyli məlu- matlar var. Heyvandarlığın inkişafi, onun sənaye əsasları ilə artması, köklü surət- də üzvi gübrələrin keyfiyyətini və strukturunu dəyişdi. Döşənək peyini ixti- sar olundu (ümumi kütiənin 20%-ə qədəri), eyni zamanda döşənəksiz yarım- maye peyinləri tərk edərək, peyin axınlarının çıxımı yüksəldi. Döşənəksiz peyinin yüksək dozasının tətbiqi torpaqda fosforun top- lanması ilə müşaiyət olunur, eləcə də onun miqdarı qrunt sularında artır. 481
Gübrə kimi istifadə olunan üzvi maddələrindən ətraf mühit üçün ən təhlükəsiz çirkab suların çox əsaslandırmış dozada yalnız ciddi kimyəvi ana- lizi və xüsusi sahələrdə sanitar yoxlaması aparıldıqdan sonra mümkündür. Aqroekosistemin ekoloji təhlükəsizliyi tələb edən əsas blok – kompo- nentlərinə mütləq nəzarət lazımdır. Uzvi gübrələrin müxtəkf növlərini on- larda makro - və mikroelementlərin, patogen mikrofloranın miqdarına görə analiz etmək lazımdır. Ənənəvi olmayan üzvi maddələrdə (sapropeli, bütün kompostlar, sənaye və kənd təsərrüfatı müəsissələrinin tullantıları) ağır metalların və pestisidlərin qalıq miqdarının əlavə analizi lazımdır. Ətraf mühitin obyektlərinin (atmosfer – su – torpaq - bitki) mühafizə- sinin kimyəvi vasitələrinin boy requlyatorları və desutrksionlar, eləcə də azot tərkibli zəhərli maddələr (nitratlar, nitritiər, niftozaminlər və ağır metalların davranış qanunauyğunluqları) model ekspermentlərində yaxşı öyrənilib. Kimyəvi vasitələrin kompleks tətbiqi zamanı spesifık məsələlər yara- nır. Torpağın zəhərlənməsi bitki məhsullarının ziyanlı olması, hansı ki, ənə- nəvi metodlarla təyin etmək mümkün deyil. Tətbiq olunmuş bütün prepa- ratların miqdarı CYS (MDU) ola bilər, lakin sinerqetiv effektin yerinə yal- nız bu gün bu suala birmənalı cavab vermək olmaz. Bütün bunlar daimi uzunmüddətli təcrübələrdə və ya poliqonlarda hər tərəfli tədqiqatların aqroekoloji monitorinqini aparmagı diktə edir. Monito- rinq müxtəlif tip növbəli əkinlərdə kimyəvi vasitələrin kompleks tətbiqində aqroximikatların müxtəlif "qatılığında" əsaslandırılmış mübahisəli xarak- teristikanı göstərməyə imkan verir. Ən vacib göstərici torpaqda və bitgidə pestisidlərin dinamikasıdır. Dinamikanı öyrənmək üçün nümunələri ən azı 3-4 ərzində: emal günü (baş- lanğıc miqdarı), eləcə də məhsul yığımı zamanı götürmək lazımdır. Ən kiçik zaman intervalı davamsız preparatlardan istifadə etdikdə, ən böyük interval davamlılardan istifadə etdikdə götürülür. Pestisidlərin torpaqda və bitkidə qalıq miqdarını, buna səlahiyyətli olan orqanların təsdiqlədiyi komissiya, Səhiyyə Nazirliyi və.s rəsmi metodi- ka ilə təyin edirlər. Alınan informasiyaları torpaqda və bitkidə YVQ nor- mativləri ilə müqayisə etməklə qiymədəndirirlər. Pestisidlərin qalıq miqdarı ilə bərabər bitki nümunələrindən standart metodları ilə əsasən azot tərkibli toksikantlar (NO - 2 , NO - 3 , nitrozoaminlər), ağır metallar, flor, mışyak, mikroelementlər təyin edilir. Aqroekoloji monitorinqdə bitki məhsullarında zərərliyin cəmini təyin etməyə böyük əhəmiyyət verir. Torpağın summar fitotoksikliyini bioinduksiya metodu ilə qiymət- ləndirirlər. 482
Torpağın mikroflorası - torpaq əmələgəlmə prosesinin vacib faktoru- dur.Torpağın keyfiyyəti onun münbitliyi ilə təyin olunur, münbitliyin vacib göstəricisi mikroorqanizmlərin kütləsidir. Torpaqda gedən biokimyəvi pro- seslərin intensivliyi, mikrofloranın toksonamik tərkibi və onun funksional müxtəlifliyidir. Yüklə 11,3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|