M ü n d ə r I c a t

Cədvəl 6.4 

Leysan axınlarının əmsalı  (σ

k

) 

 

Torpaq

 

Çöküntü 

qatları, mm

 

       Yamacın dikliyi *

 

2...3 

3...5 

5...6 

8...12 

Çimli-podzol

 

40 

0,22 

0,26 

0,30 

0,35 

Boz meşə  

60 

0,25 

0,30 

0,34 

0,40 

Yuyulmuş 

qaratorpaqlar 

80 

0,28 

0,32 

0,36 

0,44 

100 

0,30 

0,34 

0,38 

0,46 

Qaratorpaqlar   40 

0,08 

0,12 

0,15 

0,20 

60 

0,10 

0,15 

0,19 

0,25 

80 

100 

0,13 

0,17 

0,17 

0,21 

0,22 

0,26 

0,30 

0,35 

 

*  Leysan  yağışlarının  10%-li  təminatı  həcminə  və  ammonyak  azotu-

nun  və  fosfatların  YVQ  həddinə  görə  ―Səth  sularının  çirkab  suları  ilə 

çirklənməsindən  mühafizəsi  qaydalarına‖,  1974  və  ―Səth  sularının  çirklən-

mədən  mühafizəsinin  sanitar  qaydaları  və  normaları‖,  1988  qaydalarına 

uyğun olaraq hesablanır.  

 

---

507 

 

Cədvəl  6.5 

MeĢə-mühafizə əkinlərində torpaqların su keçiriciliyi, mm/dəq 

 

Torpaq 

Üstünlük təşkil edən ağac cinsləri 

Palıd 

Palıd, 

göyrüş 

Küknar 

Şam 

Enli yar-

paqlı 

Robi-

niya 

Toz 

ağacı 

 

Meşə zolaqları 

Çimli-podzol 

9 

9 

6 

7 

7 

- 

3 

Boz meşə 

11 

14 

7 

6 

5 

- 

4 

Qaratorpaqlar 

14 

16 

8 

6 

6 

5 

5 

Geniş meşə əkinləri 

Çimli-podzol: 

Qumsal 

21 

- 

16 

15 

12 

- 

8 

Gillicəli 

12 

12 

6 

8 

8 

- 

6 

Boz meşə  

15 

16 

8 

8 

7 

- 

5 

Qaratorpaqlar 

17 

17 

10 

- 

- 

- 

- 

Çimli-allüvial 

10 

9 

5 

5 

7 

6 

5 

Inkişaf  etməmiş 

şebnistıye 

- 

- 

14 

15 

- 

10 

- 

 

6.4.  Yamac sürüĢmələrinin qarĢısını almaq üçün EMBS – in 

yaradılmasında çoxillik otların tətbiqi 

 

NH

4 

və  P

2

O

5 

  həll  olmuş  halda  daşınması  aşağıdakı  formula  ilə  təyin 

olunur:  

                     Б

NH4 

=0,01 h

l

 ζ

k  

C

NH4    

                                   (6.10) 

 

                  Б

P2O5

 = 

 

0,01 h

l

 ζ

k  

C

P2O5 

                                 (6.11)  

 

Burada, h

l  

- 10%-li təmin olunmada səthi leysan yağışı axınlarının tə-

bəqəsi,  mm  (eroziyaya  qarşı  tədbirlərin  layihələndirilməsində  hesablama 

hidroloji  xarakteristikanın  təyini  üzrə  instruksiyaya  uyğun  olaraq  BCH  04-

77); C

NH4

  və

  

C

P2O5

  –  uyğun olaraq, leysan  yağışı sularının axınlarında am-

monyak azotu və fosfatların qatılığı (cədvəl 6.6).  

Cədvəl 6.6 

Leysan yağıĢı axınlarının sularında NH

4 

və P

2

O

5 

 qatılığı, mq/l. 

Gübrə dozası, kq t.e.m. 

/ ha  

Becərilən bitkilər  

Payızlıq dənlilər  

Çoxillik otlar  

azot  

Fosfor  

NH

4 

P

2

O

5 

NH

4

 

P

2

O

5

 

NH

4 

 

P

2

O

5 

 

40...60 

40...60 

2,8 

0,4 

1,9(5,4)  0,3(5,4)  (3,8) 

(1,0)  

60...80 

60...80 

3,9 

0,5 

2,2 

0,4 

(4,5) 

(1,4) 

80...100 

80...100 

4,2 

0,7 

3,1 

0,6 

(5,0) 

(1,8) 

100...150 

100..150 

5,8 

0,9 

3,8 

0,8 

(5,2) 

(2,5) 

150...200 

150..200 

5,2 

1,2 

4,6 

1,0 

(7,4) 

(3,2) 

---

508 

 

Qeyd: mötərizələrdə gübrələrin səthi verilməsində biogenlərin qatılığı göstərilir. 

 

Yamac  sürüşmələrinin  davam  etməsi  (t)  aşağıdakı  formula  ilə 

hesablanır:            

                             

2

/ i

Lck

az

t





                                            (6.12) 

burada,  a–  təyin  olunan  aqrofonun  əmsalı  (becərilən  bitkilər  üçün  o 

125,  dənlilər  üçün  191-ə  bərabərdir);  z–  leysan  yağışının  intensivliyindən 

asılı  olan  əmsal  (cədvəl  6.7);    L

ck   

–verilmiş  yamacın  uzunluğu,  m;  i  – 

maillik, dərəcələrlə; ζ – axın əmsalı.                                         

               

 

Cədvəl 6.7 

 

Leysan yağıĢının intensivliyindən asılı olan əmsallar (z) 

 

10% təminolmada leysanın 

intensivliyi, mm/dəq 

 

Z 

10% təminolmada leysanın 

intensivliyi, mm/dəq 

 

Z 

1,1 

1,0 

1,6 

0,69 

1,2 

0,92 

1,7 

0,65 

1,3 

0,85 

1,8 

0,61 

1,4 

0,79 

1,9 

0,58 

1,5 

0,73 

2,0 

0,55 

 

(6.5)  formulu  ilə  hesablamalarda  (6.6),  (6.7),  (6.8)  formuluna  görə 

alınan daha yüksək qiymətlərdən istifadə olunur.  

Çay  vadilərinin  ətrafında  çayətrafı  zolağın  eni  qobu  ətrafı  meşə 

zolaqlarının eninə analoji olaraq yaradılır.  

Biogenlərin axınlarının  tənzimlənməsində meşə meliorativ qurğuların 

dərə psevdoniminin yaradılmasının xüsusi əhəmiyyəti var –müvəqqəti ərinti 

axınlarından  yaranan  eroziya-akkumulyativ  fəaliyyətdən  dərənin  dibibndə 

akkumulyasiya yaranır. Qobudan çaya yerli axın sularının əsas miqdarı bio-

gen  elementlərlə  birgə  daxil  olur.  Buna  görə  də  əkinlərə  -  lil  filtrlərinə 

xüsusi  fikir  verilir,  hansı  ki,  çay  yatağının  planlaşdırılmış  vəziyyətinin  də-

yişməsi üçün qobunun dibində lazım olan şəraiti yaradır.  

Əkinlərin akkumulyasiya qabiliyyətini artırmaq üçün onların çətiri al-

tında  hörmə  çəpər  qurğuları  (yan-yana  duran  ağacların  gövdələri  şaxlarla 

1m hündürlüyündə hörülür və su gələn tərəfdən hörgü qruntla örtülür) yara-

dılır (şəkil 6.2).  

 

---

509 

 

 

 

ġəkil 6.2. a - Periferiyalardan axınları mərkəzə gətirən yarım nohurlar;  

b - psevdopoyma sahəsində aydın talveqalı oxformalı püskürdücü (tozlandırıcı). 

Talveqa – səth relyefinin alçaq yeri.  

      

Vadi meşə əkinlərinin və sadə hidrotexniki qurğuların belə birləşməsi 

davamlı akkumulyasiya formalaşmanın - psevdopoym yaranmasına və yerli 

axın sularının keyfiyyətinin yaxşılaşmasına səbəb olur.  

Çayın  əsas  sahillərində  və  eroziyaya  uğramış  dik  yamaclarda  (diklik 

35

0 

-dək) meşə əkinləri dikliyi 12

0

-dək olan yerlərdə pilləli terraslarda yara-

dılır (şəkil 3). Onlar axınların tənzimlnməsi və onun keyfiyyətinin yaxşılaş-

dırılması, terraslar arası məkanlarda ot bitkiləri senozlarının məhsuldarlığı-

nın artırılması üçün nəzərdə tutulur.  

Terraslar  arası  məsafəni  yamaclarda  V.M.İvanovuun  formuluna  əsa-

sən təyin edirlər:  

L

t.a. 

 =  

 

 

burada,  L

t.a 

-  terraslar  arasında  məsafə,  m;  H  –terrasda  meşə  əkinlə-

rinin əsas cinsinin hündürlüyü,m; B

T

  - yamacda terrasın yol yatağının hori-

zontal yatağının eni, m; α – yamacın dikliyi, dərəcələr; K

mm.ö. 

– yamacın ter-

raslar arası sahəsində meşə meliorativ örtüyün əmsalı  (K

mm.ö 

= 2).  

Poyma  terraslarının  üstündə  sadə  hidrotexniki  urğularla  birgə  axını 

tənzimləyən  meşə  zolaqları  yaradılır  ki,  bu  da  qobular  arası  yamaclardan 

poymaya daxil olan biogenlərin çox hissəsinin udulmasını və utilizasiyasını 

təmin edir.   

Suvat  meşə  zolaqları  və  meşə  çaylara  daxil  olan  yerli  axın  sularının 

keyfiyyətinin  yaxşılaşdırılması,  meşə  çətirləri  altında  biogen  maddələrin 

uti¬li¬zasiyasının  gücləndirilməsi  və  torpaq  əmələ  gəlməsinə  cəlb  olunan 

allü¬vialın  toplanması  üçün  nəzərdə  tutulur  ki,  bu  da  biogenlərin  birgə 

iştirakında  torpağın  bərk  makrostruktu  runun  formalaşmasına,  aqreqatların 

suya  davam-lılığının,  humusun  miqdarının  və  plastikliyinin  yüksəlməsinə, 

torpağın 0-20 sm qatında optimal sıxlığa malik olmasına  gətirib çıxarır. 

---

510