M ü n d ə r I c a t

Cədvəl 2.33 

 

Kimyəvi maddələrlə çirklənmə dərəcəsinə görə kənd təsərrüfatı yönümlü 

torpaqların qiymətləndirilməsinin prinsipial sxemi 

 (SSRĠ təbiət dövlət komitəsi, 1990) 

 

Çirklənmə 

dərəcəsinə görə 

torpaqların 

kateqoriyası 

Torpağın 

çirklənməsinin 

xarakteristikası 

Mümkün olan 

istifadə 

Lazım olan tədbirlər. 

I.  Yol verilən 

çirklənmə 

Torpaqda kimyəvi 

maddələrin miqdarı 

fon miqdarını aşır, 

lakin YVQ-dan 

yüksək deyil 

İstənilən bitki 

altında isti-

fadə olunur 

Torpağın çirklənmə 

mənbəsinin təsir səviy-

yəsinin azaldılması. 

Bitkilər üçün toksikant-

ların mənimsə-

nilməsinin azaldılması 

tədbirlərinin həyata ke-

çirilməsi. (əhəngləmə, 

üzvi gübrələrin tətbiqi 

və s.). 

II.  Orta təhlü-

kəli çirklənmə 

Torpaqda kimyəvi 

maddələrin miqdarı 

YVQ yüksəkdir,  

lakin YVQ-ın tras-

lokasiya göstəricilə-

rindən aşağıdır. 

Kənd 

təsərrüfatı 

bitkisinin 

keyfiyyətinə 

I kateqoriyaya anoloji 

tədbirlərin həyata ke-

çirilməsi. Səthi və yer-

altı sularda, kənd təsər-

rüfatı işçilərinin tə-

nəffüs etdiyi yerdə bu 

maddələrin miqdarına 

nəzarətin həyata ke-

çirilməsi. 

III.  Yüksək təh-

lükəli çirklənmə 

Kimyəvi 

maddələrin miqdarı 

torpaqda YVQ-ı 

keçir 

Texniki bitki-

lər altında 

istifadə olu-

nur, hansı ki, 

onlardan ər-

zaq və yem 

məhsulları 

alınmır  

I  kateqoriyada nəzərdə 

tuitulan tədbirlərdən 

başqa, ərzaq məhsulu 

və yem kimi istifadə 

olunan bitkilərdə 

toksikantların miqdarı-

na mütləq nəzarət.  

IV.  Həddən 

artıq təhlükəli 

çirklənmə   

Torpaqda kimyəvi 

maddələrin miqdarı 

YVQ bütün göstə-

ricilər üzrə ötür.  

Kənd təsər-

rüfatı istifadə-

sindən 

çıxarılmalıdır.  

Torpaqda toksikantların 

əlaqə və çirklənmə 

səviyyəsini azaldan təd-

birlərin həyata keçiril-

məsi.  

 

---

156 

 

Çirkləndirici maddələrin qəbul olunmuş YVQ-ı nəzərə almaqla kənd  

təsərrüfatı yönümlü torpaqların qiymətləndirilməsi sxemi hazırlanmışdır. Bu  

sxem  torpağın  qiymətləndirilməsinin 4 kateqoriyasını nəzərdə tutur. Ən  az 

antropogen  təsir  (yol  verilən  çirklənmə)  I  kateqoriyaya,  ən  çox    isə  IV  

kateqoriyaya  aiddir.  Qiymətləndirmənin  kateqoriyasından  asılı  olaraq 

torpaqlar  istifadə  olunmalı  və  lazımi  tədbirlər  həyata  keçirilməlidir. 

Normalaşmada  bir  çox  birləşmələrin  qarşılıqlı  təsirinin  sinergetik  və 

antoqonist  xarakteri  nəzərə  alınmalıdır.  Məsələn,  nitratla  çirklənmədə 

kükürdün  iştirakı  onkoloji  xəstəliklərin  riskini  artırır,  kadmium  və 

pestisidlərin təsiri bu təhlükəni xeyli artırır. 

YVQ  əsasında  kriteriyalar  sistemibu  qarşılıqlı  təsiri  nəzərə  almır. 

Bundan başqa, torpaqda kimyəvi maddələrin çevrilməsi prosesi nəticəsində 

başlanğıc madddəyə nisbətən daha təhlükəli olan maddələr yaranır ki, bu da 

YVQ əsasında qiymətləndirmədə nəzərə alınmır. Toksikantların davranışına 

təsir  edən  torpaq-ekoloji  faktorların  çoxluğundan  müxtəlif  regionlar  üçün 

vahid  YVQ  ola  bilməz,  buna  görə  də  mövcud  normativlər  torpağın 

―sağ¬lamlığını‖  kifayət  qədər  əks  etdirə  bilmir.  Uyğun  qiymətləndirmənin 

daha sadə və etibarlı üsulunu tapmaq lazımdır. İnteqral göstəricilərin (bioloji 

tər¬kibi,  eləcə  də  sərbəst  bioloji  kriteriyaları  daha  tam  əhatə  edən) 

hazırlanması xüsusilə perspektivlidir (cədvəl 2.33)