M ü n d ə r I c a t

  

Polixlorbifenillər  (PXB).  Polixlorlamış  bifenillər  –  aroxlorlar,  kane-

xlorlar,  fenoxlorlar,  xlorofenlər  XX  əsrin  20-ci  illərindən  sonra  aktiv  tət-

biqini  tapdılar.  Hazırda  yağın,  mazların,  hidravlik  mayelərin,  adgezinlərin 

və  tipoqrafiya  boyalarının  komponentləri  kimi  istifadə  olunur.  Onlar 

plassmas ıstehsalında və elektrik sənayesində istifadə olunur.  

İlk  öncə PXB xlorüzvi  pestisidlərin və onların  metabolitlərinin tərki-

bində olurdu. Sonradan onlar sənaye mənşəli çirkləndiricilər sinfinə aid edil-

di. PXB-in dünyada istehsalı 4 mln tondur. Onlardan 53% qapalı, 16% şərti 

qapalı  sistemlərdə,  qalan  kütlə  isə  bu  və  ya  digər  formada  ətraf  mühitə 

yayılır.  Nəticədə  400  min  ton  PXB  qlobal  ekosistemdə  sirkulyasiya  edir. 

İstehsal  olunan  PXB-in  təxminən  yarısı  ətraf  mühitə  düşür.  Bu  maddələr 

praktiki olaraq hər yerdə tapılır.  

PXB  DDT  kimi  çətin  parçalanan  preparatlardır,  ətraf  mühitdə  geniş 

yayılıb.  Açıq  havada  PXB-in  yarımparçalanma  dövrü  10-100  il,  torpaqda 

təxminən 5 ildir. PXB balıqlarda, dəniz heyvanlarında, quşlarda, marqarin-

də, ana südündə və insanın piy toxumalarında tapılmışdır. İnsanda PXB qara 

ciyərin  zədələnməsinə  səbəb  olur,  həm  də  böyrəklərin  və  dalağın,  qüzehli 

qişanın  bulanmasına,  piqmentləşmə  dəyişməsinə  və  əsəb  pozuntularına  sə-

bəb olur.  

PXB-in  zəhərli  təsiri  onların  DDT  ilə  qarşılıqlı  təsirindən  yüksəlir. 

PXB-nin tipik nümayəndələri: 

 

        

   Bir  çox  ölkələrdə    N-  nitrozo  birləşmələrin  və  onların  səbəblərinin 

miqdarının  artması  ekosistemlərə  neqativ  təsiri,  insan  və  heyvanların  sağ-

lamlığına real təhlükə yaradır. Torpaqda nitrozoamillərin olması, onun bitki-

lərə ekzogen yolla daxil olmasından xəbər verdiyini torpaq-bitki sistemində 

nitrozoamillər  yarana  və  parçalana  bilərlər.  Torpaqdan  bitkiyə  daxil  olan 

nitrozobirləşmələr  fermentlərin  təsirindən  denitrozlaşmaya  və  başlanğıc 

maddələrə qədər parçalana bilərlər. Bundan başqa, ilkin maddələr: aminlər, 

amidlər,  nitratlar  və  bəzi  amin  turşuları  olduqda,  bitkinin  özündə  də  nit-

---

314 

 

rozoaminlər  yarana  bilir. Nitrozlaşma reaksiyasının katalizatorlarına aiddir: 

xloridlər, bronidlər, halogenidlər, metal duzları, Mo, Cu, Fe, Hd, Co, xloro-

gen  və  fol  turşularının  kompleks  birləşmələri.  Nitrozlaşma  reaksiyalarının 

ingibitorları: askorbin turşusu, tokogerol, lizin, freohin, kofein və ferul tur-

şularıdır. 

       Methemoqlobinin yaranması HNO – OH + NO +;  Fe+2 +NO + - Fe 3+  

NO-  normal  vəziyyətdə  insan  orqanizmində  2%-ə  yaxın  methemoqlobin 

yaranır.  Lakin  eritrositlərin  reduktorları  yaşlı  insanda  methemoqlobini  he-

moqlobinə çevirə bilir.