M ü n d ə r I c a t

Torpağa maksimal təzyiqin və torpaqda normal müqavimətin yol verilən 

səviyyəsi (Denisov V.V., 2002)     

Torpağın 

nəmliyi, HB 

 

Diyircəkli  və  tırtıllı  təkərlərlə 

torpağa olan maksimal təzyiq, 

0,5  m  dərinlikdə  torpada  nor-

mal müqavimət, kPa   

Yaz 

dövründə 

Yay-payız 

dövründə 

Yaz dövründə 

Yay-payız 

dövründə 

˃ 0,9 

80 

100 

25 

30 

0,7 -0,9 

100 

120 

25 

30 

0,6 – 0,7  

120 

140 

30 

35 

0,5 – 0,6  

150 

180 

35 

45 

≤ 0,5 

180 

210 

35 

50 

 

Kombinə  olunmuş  aqreqatlar  da  torpağın  kipləşməsinin  azalmasına 

səbəb olur: bir dəfə keçməklə bir neçə texnoloji prosesləri həyata keçirmək-

lə; torpağa üzvi  gübrələrin, bitki qalıqlarının, biohumus və kalsium tərkibli 

maddələrin  verilməsi;  torpağın  strukturunu  yaxşılaşdıran  çoxillik  otların 

becərilməsi.  

Torpağın  becərilməsinə  çəkilən  xərclərin  mühüm  texnoloji  göstərici-

ləri onun bərkliyi və kipliyi ilə şərtlənir. Torpağın bərkliyi   η

n

(n/sm

2

) nəm-

likdən W (%)  və torpaq strukturunun kipliyindən d (q/sm

3

) asılıdır və aşağı-

dakı emprik bərabərliklə təyin oluna bilər (Rusanov V.A., 1998):    

 

                                         η

n

=10,2

.

d+22,4

.

W-11,4

                                

(3.31) 

 Torpağın kipliyi u

n 

 (%) kvadrat tənliklə tapılır: 

                             

H

C

C

u

ç

ç

n

139

,

0

009

,

0

29

,

0

5

,

90

2









                    (3.32) 

Burada,  C

ç

  –  torpaqda  gilli  hissəciklərin  miqdarı,  (%);  H  –  torpaqda 

humusun miqdarı, %-lə. 

(3.32) tənliyi 1˂ H ˂ 11 diapozonunda doğrudur.  

Torpağın  kipləşməsinin  nəticəsi  onun xüsusi müqavimətinin  artması-

dır. Məsələn, tırtıllı və ağır təkərli traktorlarla (K – 700, T – 150K)  şumla-

mada,  xüsusi  müqavimətin  artması,  uyğun  olaraq:  16-25  və  44-65%  təşkil 

edir  (Kuroçkin  K.İ.,  1989)  ki,  bu  da  daha  çox  yanacaq  sərfini  tələb  edir. 

Torpağın kipliyi 0,1 q/sm

3

 artdıqda, bitkinin mənimsəyə bilmədiyi nəmliyin 

---

369 

 

miqdarı 10% artır. Kipləşmə quraqlıq, sementləşmə, şum horizontunun da-

ğılması, aerob heterotrof mikroorqanizmlərin sayının azalması, torpaq mik-

robiotunun atmosfer azotunu tutmaq və onu assimilyasiya prosesində istifa-

də etmək qabiliyyətinin azalması ilə müşaiyət olunur. Nəticədə aqrosenozla-

rın məhsuldarlığı azalır.  

Texnikanın  bir  izdən  keçməsi  sayından  asılı  olan  məhsul  itkisi  ∆M  

(%),  aşağıdakı tənliklə  qiymətləndirilir (Rusanov V.A., 1998):   

 





)

1

ln(

181

,

0

9

,

9

28

,

1















n

T

C

M

ç

              (3.33) 

 

burada,  C

h

–torpaqda  gilli  hissəciklərin  miqdarı  %-lə;  T–  vaxt  illərlə 

(T=1,2...);  n – texnikanın bir izdən keçməsinin sayı (n=1, 2, 3...).  

  

Torpaq strukturunun kipliyinin artmasında şum  (0-20 sm) və şumaltı 

(20-40 sm) horizontlarda məhsul itkisi  ∆M(s/ha) bu tənliklə təyin olunur: 

 

  ∆M=Y

m

{(C

n

 . [d

n

 - d

o

])

k

 +(C

nn

 .[d

nn

 - d

o

])

k

}                  (3.34)   

 

burada,  Y

m

– maksimal məhsul, s/ha ( d

n= 

d

n 

=d

0  

şərt daxilində); d

n 

və d

nn 

 - 

torpaq qatının strukturunun kipliyi, uyğun olaraq, 0-20 və 20–40 sm – də (q/sm

3

); 

d

o 

-torpaq  strukturunun  optimal  sıxlığı,  q/sm

3

;  C

n   

və  C

nn

-  torpaqda  gilli 

hissəciklərin sayından asılı olan göstərici, sm

3

/q; C

n

= 2,1 və C

nn 

=1,4 sm

3

/q dənli və 

paxlalı bitkilər üçün; C

n

=1,5 və C

nn 

= 0,9sm

3

/q cərgəarası becərilən bitkilər üçün; k 

= 1,85 – dənli və paxlalı bitkilər; k =1,6 – cərgəarası becərilən bitkilər üçün.