M ü n d ə r I c a t

4.5. Ferma biogesenozlarından peyin və çirkab suların çıxımının  

hesablanması 

 

 

4.5.1.Təbii ətraf mühitə heyvandarlıq tullantılarının mənfi təsiri   

Heyvandarlığın sənaye əsasına keçirilməsində peyin axınlarının və dö-

şənəksiz  peyinin  utilizasiyası  problemi  yarandı.  Sənaye  tipli  heyvandarlıq 

kompleksləri  və  fermalarının  yaxınlığında  peyinin  toplanması  ətraf  mühit 

üçün  xüsusi  təhlükə  yaradır,  eləcə  də  torpaq,  fitosenozlar,  səthi  və  qrunt 

suları  nitrat  və  mikrob  çirklənmələrinə  məruz  qalır.  Məsələn,  sənaye  tipli 

südçülük fermalarında  illik peyin çıxımı bir baş qara mal üçün orta hesabla 

25, 55 ton  təşkil edir. 

Buna  görə  də  heyvandarlıq  komplekslərinin  yerləşdirilməsi  üçün  yer 

seçiləndə  peyin  və  istehsal  çirkab  sularının,  təbiəti  mühafizə  tələbatlarını 

nəzərə  almaqla,  utilizasiya  imkanları  əsaslandırılmalıdır.  Bu  zaman  oro-

qrafik  (geomorfoloji),  edafik,  meteoroloji,  hidroloji  və  hidrogeoloji  faktor-

lar,  meşə  bitkilərinin,  kənd  təsərrüfatı  yerlərinin  (peyinin  gübrə  kimi  utili-

zasiyası üçün)  və seliteb ərazinin  olması və vəziyyəti nəzərə alınır.  

Mühitin  biogen  elementlər  və  mikroorqanizmlərlə  çirklənməsini 

V.M.İvanov  və  N.M.Makarov  (1993)  Don  Aqrar  Universitetinin  ―Dons-

koye‖  tədris–təcrübə  təsərrüfatında  öyrənmişlər.  Burada  biogenlərin  

qoyunçuluq,  donuzçuluq  fermaları,  südçülük  kompleksləri  və  digər  mən-

bələri yerləşdirilmişdir.  

Alınmış nəticələr, məsələn, ABŞ-ın heyvandarlıq rayonlarında aparıl-

mış  anoloji  tədqiqatların  nəticələrinə  uyğun  gəlir.  Burada  qrunt  sularında 

nitratların  miqdarı  76  mq/l  çatır.  Şvetsariyada  müayinə  olunan  82  su  höv-

zələrinin 40%-də nitratların miqdarı 30 mq/l - dən artıq, 20% - dən çoxunda 

isə  50  mq/l  -  dən  çox  olmuşdur.  Bu  məlumatları  analiz  edərək,  V.Q.Mine-

yev və E.X.Rempe (1990) belə qərara gəldilər ki, heyvandarlıq kompleksləri 

onlarda  nəhəng miqdarda döşənəksiz peyin və peyin axınlarının toplanması 

nəticəsində  ətraf  mühitə  neqativ  təsirlərin  güclü  faktoru    ola  bilərlər.    Onu 

demək  kifayətdir  ki,  belə  komplekslərin  yerləşdiyi  rayonlarda  mikrob  və 

ümumi çirklənmə torpaq və qar örtüyünün təbii çirklənmə fonundan 8 - 10 

dəfə çoxdur.  

Heyvandarlıq kompleksləri və fermaları ilə həmsərhəd olan torpağın, 

suyun  və  qar  örtüyünün  biogen  elementlərlə  çirklənməsi  kənd  təsərrüfatı 

yerlərindəki  bitkilərin  fitokütləsinin  keyfiyyət  göstəricilərinin  dəyişməsinə 

səbəb olur.  

Belə  ki,  çoxillik  taxıl  otlarının  yaşıl  kütləsinin  biokimyəvi  tərkibinin 

dinamikası  (edifikator  –  sürünən  ayrıq  otu),  ―Xarula‖  qobusunun  donuz-

çuluq  və  qoyunçuluq  fermaları  ilə  qonşu  olan  yamac  sahələrində  (maillik 

---

399 

 

0,06...0,28),  analiz  üçün  nümunə  seçilməsinin  yerinin  vəziyyəti  ilə  təyin 

olunur.   

Donuzçuluq  ferması  ilə  həmsərhəd  olan  yamac  sahəsində  -  torpaq 

qruntunun  delyuval  şleyf  və  peyin  axınlarının  yarandığı  yerlərdə  bitən  ot-

ların  tərkibində  nitratların  maksimal  miqdarı  müəyyən  olunmuşdur.  Qo-

yunçuluq fermaları ilə həmsərhəd olan sahələrdə bitən otlarda nitratların çox 

böyük miqdarı (3575...7915 mq/kq) ölmüş heyvanların və peyinin basdırıl-

dığı  yerlərdə  təyin  olunmuşdur.  Heyvanların  belə  otlarla  yemləndirilməsi 

onların  zəhərlənməsinə  səbəb ola bilər.  Silos quyularından olan axınlar da 

ətraf mühit üçün təhlükə yarada bilər.   

Bir qayda olaraq, qobuların dibində müxtəlif nohurlar və meşə əkinləri 

yerləşdirilir  ki,  bunlar  da  biogen  axınları  və  patogen  mikroorqanizmləri 

tənzimləyir. Belə ki, ―Xarula‖ qobusunun qurğusunun kaskadı nohurun pla-

tinasıdır – durulaşmış axınları toplayan, eləcə də iki bufer nohurun platina-

ları,  hansı  ki,  aralarında  ağcaqayın  və  göyrüş  ağaclarının  əkinləri  yerləş-

dirilmişdir. Bundan başqa, iydə ağaclarının əkinləri  yuxarı bufer nohurunun 

üst axınlarının qarşısında yaradılmışdır . 

Qobunun  dibinin  müxtəlif  pozisiyalarda  bakterial  kontaminasiyasının 

müqayisəli  analizi  göstərdi  ki,  patogen  mikroorqanizmlərin  ən  çox  miqdarı 

durulaşdırılmış  axınların  toplandığı  nohurda  tapılmışdır.  Toplayıcı  nohur 

dolub - daşandan sonra çirkab sular iydə  əkinlərinə daxil olur, bundan sonra 

suyun  bakterial  kantominasiyası  kəskin  azalır.  Yuxarı  bufer  nohurundan  və 

ağcaqayın  və  göyrüşdən  olan  meşə  əkinlərindən  keçən  su,  seliteb  ərazidən 

daxil olan çirkab suların hesabına yenidən patogen orqanizmlərlə zənginləşir.  

Bütövlükdə  biogenlərin  axınlarının  və  patogen  mikroorqanizmlərin 

miqdarının  tənzimlənməsi  üçün    qobunun  dibində  nohurların  kaskadını 

(durulaşdırılmış və bufer axınlarının toplayıcıları) və digər  qurğuları, eləcə 

də ağac əkinlərini yaratmaq lazımdır.   

Aşağıdakı sxemdə heyvandarlıq fermalarının ərazisindən peyin axınla-

rının  qobunun  dibinə  daxil  olmasının  qarşısını  alan  üsul  göstərilmişdir. 

Onun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, fermadan aşağıda yamaca köndələn olan 

istiqamətdə birinci xəndəyi qazırlar. Ondan çıxarılan torpaq qruntu yamacın 

ikinci hissəsində toplanır. Peyin axınları ilk xəndəyə düşəndən sonra torpaq 

qruntu tərəfindən sorulur və orada peyinin bərk fazası qalır. Birinci xəndək 

peyinin  bərk  fazası  ilə  dolandan  sonra  onun  üstü,  birinci  xədəyə  paralel 

olaraq ondan yuxarıda qazılmış, ikinci xəndəkdən çıxarılan torpaq qruntu ilə 

örtülür. Birinci xəndəyin üstündə isə ağac bitkilərindən meşə əkinləri salınır.   

Bu  zaman  ikinci  xəndək  meşə  əkinlərini  fermanın  ərazisindən  gələn 

peyin axınlarından qoruyacaq, birinci xəndəkdəki peyin isə kompostlaşacaq 

və ağac bitkilərinin böyüməsi və inkişafı üçün faydalı olacaq.  

---

400 

 

Zaman keçdikcə ikinci xəndək dolduqdan sonra həmin proses yenidən 

təkrarlanır.  Paralel  xəndəklərin  qazılması,  eləcə  də  meşə  əkinlərinin  yara-

dılması fermanın yerləşdiyi ərazinin lap yaxınlığınadək davam etdirilə bilər 

(şəkil 4.1).