M ü n d ə r I c a t

Cədvəl   4.44 

BMT poliqonundan çıxan filtratda çirkləndirici maddələrin tərkibi 

      

Çirkləndirici 

maddə 

Filtratda  mad.miq. 

mq/l 

Çirkləndirici maddə 

Filtratda mad. miq,   

mq/l 

Civə 

0,00007 

XIIK 

1650 

Sink 

0,33 

Quru qalıq 

3876 

Mis 

0,063 

Asılı maddələr 

543 

Marqans 

0,4 

Xloridlər 

1600 

Nikel 

0,05 

Sulfatlar 

507 

Qurquşun 

0,11 

Amooyak azotu 

194 

Mis 

0,004 

Nitratlar 

12,50 

Kadmium 

0,0002 

Nitritlər 

0,68 

Kobalt 

0,11 

SAM 

0,35 

Xrom 

0,074 

Fosfatı 

13,3 

BPK 

690 

Neft məhsulları 

0,39 

 

4.44.  Cədvəlinin  məlumatları  göstərir  ki,  filtratda  olan  maddələrin 

tərkibi və miqdarına görə, poliqon ətraf mühitə böyük təsir göstərə bilər, ilk 

növbədə torpağa, yerüstü və yeraltı sulara. Buna görə də poliqon meşə mas-

sivindən 50 m, kənd təsərrüfatı yerlərindən 200 m məsafədə yerləşdi-rilmə-

lidir;  poliqon  altında  yerləşən  qruntun  filtrasiya  əmsalı  0,00001  sm/s  –dən 

yüksək olmamalı, qrunt sularının yerləşməsi isə 2 m-dən dərində olmalıdır.   

Toplanma yerinin kənarlarından yaşayış məntəqələrinə qədər olan sa-

nitar-mühafizə zonası tullantıların təhlükəlilik sinfinə əsasən təyin olunur və 

aşağıda göstərilən ölçülərdə olur: 3000 m - 1 sinif; 1000 m - 2 sinif; 500 m - 

3 sinif və 300 m- 4 sinif. Tərkibində aşağıda göstətilən elementlər olan tul-

lantılar  zəhərlilərdir:  berillium,  qurğuşun,  civə,  mis,  xrom,  fosfor,  kobalt, 

kadmium,  nikel,  sürmə  (Sb)  və  onun  birləşmələri,  litium,  natrium,  kalium, 

bor və alüminium hidratları. Əsas torpaq tiplərində anoloji elementlərin fon 

---

435 

 

miqdarı,  tullantının  tərkibində  olan  miqdardan  çoxdursa  belə  tullantılar 

təhlükəsiz sayılır. 

Poliqonların funksiyalaşması praktikası göstərdi ki, onları 3-ilə layihə-

ləşdirir və qururlar, 15-30 il istismar edirlər, 1-2 il ərzində bağlayırlar, bağ-

landıqdan sonra 30 il  və  daha çox müddətdə  monitorinq aparılır (Smetanin 

V.İ.,  2000).  Poliqonları  layihə  təşkilatlarının  hazırlandığı  layihələrə  əsasən 

tikirlər.  Layihənin  əsas  hissəsini    BMT-nin  yerləşdirilməsi  üçün  poliqonun 

tutumunun hesablanması təşkil edir, hansı ki, bu formula ilə aparılır:  

 

              U

p 

= (H

t1

+H

t2

) / 2d

bmt 

(N

1

+N

2

) T / 2K

1

K

2                           

(4.33) 

 

burda,  H

t1, 

H

t2 

-poliqonun  birinci  və  axırıncı  istismar  illərində 

tullantılarının toplanmasının xüsusi illik normasıdır, t/insan; cədvəl 4.45-də 

BMT-nin  toplanmasının  təxmini  norması  verilmişdir;  d

bmt 

-  BMT-nin  tap-

talandıqdan sonra kipliyidir, d

bmt 

= 0,6 - 0,8 t/m

3

; 

 

N

1

, N

2 

- birinci və sonun-

cu illərdə poliqondan istifadə edən əhali sayıdır, insan; T- poliqonun hesab-

lanmış istismar müddəti, il; T = 15 - 30 il; K

1

- BMT-nin kipləşmə əmsalıdır, 

BMT-nin  kipləşdirildikdən sonra sıxlığının (d

bmt 

= 0,6  -  0,8 t/m

3

)    kipləş-

dirilmədən əvvəl olan sıxlığına  (d

bmt 

= 0,2 - 0,3 t/m

3

)  nisbəti ilə ölçülür;   

K

2 

- xarici və daxili izolyasiya qatlarının tikilməsi hesabına poliqonun 

həcminin  artmasını  nəzərə  alan  əmsal.  K

2 

=  1  (mineral  qrunt),  K

2 

=  1,16-

1,37 (gətirilmiş qurunt). 

Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  BMT-  nin  zamana  görə  toplanma  norması 

təxminən  ildə  3%  -ə  bərabərdir,  başqa  sözlə,  BMT-nin  toplanmasının  illik 

həcminin  dəyişməsi  T  -  ilində  təşkil  edir:  H

t2 

=  H

t1 

.  (1,03)

T

,  əhali  sayının 

demoqrafik fluktuasiyası isə bu ifadə ilə qiymətləndirilir: N

2 

= (1,0÷1,4) .N

1

.