M ü n d ə r I c a t

5.7.2.  Kommoner  qanunları 

Ətraf  mühitlə  harmoniya  təşkil  edən  istehsal  və  tələbatlar  ekologiya 

qanunları əsaslanmalıdır. Bu qanunlar məşhur ekoloq B.Kommoner (1974) 

tərəfindən formalaşdırılmışdır. 

Birinci  qanuna  görə  hamı  hər  şeylə  əlaqəlidir.  Bütün  ekosistemlər 

qarşılıqlı münasibətdə və qarşılıqlı tarazlıqdadır.   Ekosistemin hər hansı bir 

həlqəsində  müəyyən  dəyişkənlik  dinamik  özünənəzarət  xüsusiyyətinə  görə 

bütövlükdə  stabilləşir.  Həddən  artıq  kənarlaşmada  ekosistemin  dağılması 

baş verir. Yol verilən kənarlaşmalar sistemin mürəkkəbliyi və onun genetik 

parametrləri ilə  təyin olunur. (Həlqəvi dövriyyənin sürəti, müxtəlif sistemə 

---

493 

 

aid olan populyasiyaların metabalizni sürəti və s.) Ayrı-ayrı həlqələrin dağıl-

ması ekosistemin sadələşməsinə gətirir və onların daha çox ―yaralanmasına‖ 

səbəb  olur.  Suda  O2  mübadiləsinin  pozulması  ekosistemin  dağılması  illus-

trasiyasına  xidmət  edir,  evtroflaşmaya  səbəb  olur.  Suya  atılan  çirkləndirici 

maddələrin  hesabına.    Qida  maddələri  yosunların  böyüməsinə  stimul  verir, 

qalın  yaşam  fotosintezi  demək  olar  ki,  pisləşdirir.Ölən  yosunların  miqdarı 

artır və suda olan bütün O 2 onların pozulmasına səbəb olur, bu da yosunları 

parçalayan  bakteriyaların  ölümünə  səbəb  olur  hansı  ki,  O2-siz  yaşaya 

bilmirlər. 

İkinci  qanuna  görə  hansı  harada  getməlidir.  Təbiətdə  bir  orqanizmin 

həyat fəaliyyəti məhsulları başqaları üçün ―xammal‖ kimi xidmət edir. Tex-

noloji  tullantılar  çox  vaxt  qeyd  olunmurlar  həddən  artıq  həcmə  malik  ol-

duqları  üçün və  ya təbii ekoloji  sistemlərə  yad olduqları üçün, onları  çirk-

ləndirir. Çirkləndirici maddələrin sonrakı yolu ən qeyri adi ola bilər. Mə-sə-

lən  bir  çox  kimyəvi  təşkilatların  tullantılarının  tərkibində  olan  su  baseyn-

lərinə düşür və bakteriyaların təsirindən suda asan həll olan CH3-P6-a çev-

rilir.  P6 suda balığın bədəninə daxil olur. Balıqdan onunla qidalanan insana 

keçir və onda toplanır, beləki, P6 metabalizmdə iştirak etmir. Ətraf mühitə 

daxil olan istehsal və sənaye tullantıları izsiz etmir. 

Üçüncü qanun: təbiət yaxşı bilir. Təbiət sistemlərinin istənilən böyük 

dəyişkənliyi onun üçün zərərlidir ya da bu sistem müqayisə olunmaz dərəcə-

də  uzunmüddətlidir  təkamül  keçdi.  Nəinki  sivilizasiyanın  inkişaf  dövrü  və 

ən  incə  mexanizm  səviyyəsinə  qədər  kamilləşdi,  hansı  ki,  hər  bir  detalı 

əvəzolunmaz  rol  oynayır.  İstənilən  üzvi  sivilizasiya  üçün  orqanizmlərin 

hazırladığı fermentlər var təbiətdə hansı ki, onu parçalaya  bilər. İnsanların 

sintez  etdiyi  çoxlu  maddələr  var  ki,  onlar  təbülərdən  çox  fərqlənir.  Təbii 

şəraitdə onlar parçalanır və təbiətdə toplanırlar. Canlı orqanizmə düşdükdə 

bu maddələr ən gözlənilməz nəticələr verə bilər.  Bu qanun təbiətlə qarşılıqlı 

təsirdə son dərəcə ehtiyatlı oımağa çağırır. 

Dördüncü qanun: hər şey üçün ödəmək lazımdır. (heç nə havayı veril-

mir). İnsanın təbiətdən götürdüyü hər şeyin gec-tez əvəzi çıxmalıdır.Belə ki, 

qlobal ekosistem vahid bütövdür, onun çərçivəsi daxilində heç nə udula və 

itirilə bilməz. Kommonerin yazdığı kimi bu venselə görə ödəmədən qaçmaq 

olmaz o yalnız gecikə bilər. 

Öyrənilən  qanuna  görə  istənilən  texnoloji  proses  ekosisteminin  hər 

hansı həlqəsinin pozulmasına səbəb olmamalıdır.  Əgər pozulma baş  versə 

kənarlaşdırılmalıdır.  Ekosistemdə  pozulmaların  ən  çox  sayı  elə  istehsala 

gətirib  çıxarır  ki,  hansı  ki,  yüksək  qapalılıq  dərəcəsinə  malikdir.  Oxşar  

istehsalatlarda  tullantıları  miniumuma  çatdırırlar.  Material    axını  isə  təbii 

sistemlərdəki qapalı maddələr dövranına yaxınlaşdırılır. 

---

494