M ü n d ə r I c a t

6.2.

 

Eroziyaya qarĢı mühəndis bioloji sistemlərin (EMBS) köməyilə 

biogen yüklənmənin azaldılması 

  

 Biogen  yüklənmə  müxtəlif  su  obyektlərində  eroziya-akkumulyativ 

proseslərin və sahəvi və nöqtəvi su mənbələrindən yerli su axınları ilə ardı-

cıl daşınması nəticəsində artır. Torpaq eroziyasının qarşısını almaq, eləcə də 

su  toplanan  sahələrdə  biogen  axınların  hərəkətinin  qarşısını  almaq  üçün 

eroziyaya qarşı system yaradılır.    

Eroziyaya qarşı system böyük  bir  kompleksdir.  Kənd təsərrüfatı bit-

kilərinin  becərilməsinin xüsusi üsullarını, ehtiyat qoruyucu texnologiyaları,  

ot  və  ağac  bitkilərinin  təbii  və  mədəni  senozlarını,  meşə  meliorasiya  təd-

birlərini  və  eroziyaya  qarşı  hidrotexniki  qurğuları  özündə  birləşdirir.  Gös-

tərilən elementlərin bir-biri ilə və ətraf mühit ilə qarşılıqlı əlaqə və qarşılıqlı 

təsiri  nəticəsində  sistem,  aqrolandşaftın  davamlılığına  və  məhsuldarlığına 

çatmasına, eləcə də təbiətin qorunmasına  nail olur. Belə sistemlər su hövzə-

lərinin  eroziyaya  qarşı  mühəndis-bioloji  sistemləri  adlanır  (EMBS)  (Çerni-

kov, Çekeres, 2000) .   

Ümumi cəmi hər bir belə system üçün  aşağıdakı formada ifadə etmək 

olar:  

---

502 

 

 

EMBS  = { a

l

,…, a

n

 eA; b

l

, …, b

m

eB; c

l

, …,c

i

 eC; d

l

, …, d

j

 eD},  (6.2) 

 

burada , a

l

, …, a

n

 – meşə mühafizə əkinlərinin cəminin elementləri (A) 

n  sayda  (tarlaqoruyucu,  axını  tənzimləyən  meşə  zolaqları,    çoxillik  otların 

əkinləri,  kolki  və  b.  );  b

l

,…,  b

m

–  eroziyaya  qarşı  hidrotexniki  qur-ğuların 

elementlərinin  cəmi (B)  m  sayda  (geniş  əsaslə  val,  terraslar, susaxlayıcı  və 

suyönəldici vallar və valkanallar, axın səpələyiciləri və s.);c

l

,…, c

i

 – mədəni 

və yabanı bitkiliyin fitoformaların cəmi (C) I sayda (tarlalar, xətlər çoxillik 

və bir illik otların kəsimləri, yamacların və çökəkliklərin göllənmiş sahələri, 

hidroqrafik şəbəkələrin həlqələri, hündür gövdəli ağaclardan kulislər və s.); 

d

l

,…, d

j

  –ehtiyatqoruyucu  texnologiyaların  və  kənd  təəsərrüfatı  bitkilərinin 

becərilməsinin  xüsusi  üsullarının  cəminin  elementləri  (D)  j  sayda  (yastı 

kəsimli,  laydırsız,  çizel,  minimal  və  digər  becərmə  tarlaları  və  sahələri, 

xüsusi  səpici  alətlərlə  səpilmiş,  bitkinin  xətti  yerləşdirilməsi,  mulçalama, 

süni mikrorelyefli və s.). 

EMBS  –  in  daxili  təşkili  strukturun mürəkkəbliyindən (elementlər və 

onların əlaqəsi) və relyefdə əsas elementlərin (meşə əkinləri və hidrotexniki 

qurğular)  yerləşmə xüsusiyyətindən  asılıdır.  

Strukturun mürəkkəblik kateqoriyasına görə EMBS sadə və mürəkkəb 

olurlar. Sadə sistemlər yalnız ayrı-ayrı elementləri özündə birləşdirir – meşə 

zolaqları,  hidrotexniki  qurğular,  aqrotexniki  üsullar,  otların  fitoformaları. 

Mürəkkəb EMBS müəyyən sayda yarım sistemlərə bölünür  (əkilən suayrıcı 

torpaqlarında,  hidroqrafik  şəbəkələrin  həlqələrində,  çayların  sumühafizə 

zonalarında  və  b.  olan  yarım  sistemlər),  hansı  ki,  onlar  da  öz  növbəsində 

daha kiçik səviyyəli yarımsistemlərə və ya ayrı-ayrı elementlərə ayrılırlar.