M ü n d ə r I c a t

Kənd təsərrüfatı əyalətlərində Ģumdan yaz səthi axınlarının ehtiyatları 

Əyalətin 

№-si 

Əyalətin adı 

Əkin sahəsi, 

min ha. 

Orta asılı 

axınlar,mm 

Axın 

ehtiyatları,km

3

/il 

Meşə zonası 

4-3 

Orta-Rus 

15902 

73,2 

11,6 

4-4 

Qərbi-Sibir 

1554 

68,5 

1,06 

Meşə-çöl zonası 

5-2 

Orta-Rus 

23083 

41,2 

9,51 

5-3 

Ön Ural 

10255 

55 

5,64 

5-4 

Qərbi-Sibir 

10529 

53 

5,58 

Çöl zonası 

6-2 

Ön Qafqaz 

8843 

15,9 

1,41 

6-3 

Cənubi Rusiya 

9508 

28,7 

2,73 

6-4 

Arxa Volqa 

7540 

22,8 

1,72 

Quru çöl zonası 

7-2 

Manıç-Don 

6102 

13,4 

0,82 

7-3 

Arxa Volqa 

5817 

12,1 

0,7 

Hesablamalar  göstərir  ki,  yazda  meşə  -  çöl,  çöl  və  quru  çöl  zonala-

rında  eroziya  prosesləri  nəticəsində  şum  qatından  28,1  km

3

/il    su  itir.  Bu 

nəmliyin  əkinçilikdə  istifadə  olunan  böyük  ehtiyatıdır.  Məhz  qeyd  olunan 

zonalarda nəmliyin çatışmaması kənd təsərrüfatı bitkilərinin yüksək və sabit 

məhsuldarlığının alınmasını limitləşdirir.  

 

6.1.

 

Əkin torpaqlarından səthi axınların qiymətləndirilməsi.  

Ərinti suları axınının qatını H

η

 (mm) 10%-li təminatında hesablanması 

aşağıdakı formula ilə həyata keçirilir: 

---

500 

 

                                 H

η

 = h . t

d

 .  . c . р

c

                               (6.1)  

 

Burada, h – dondurma şumundan və ya kipləşdirilmiş əkinlərdən  ərin-

ti sularının orta çoxillik axını, mm-lə; t

d

 – torpaq tipinə (yarımtipinə) düzəliş 

(cədvəl  6.2);  θ  -  axına  təsir  edən  eroziyaya  uğramış  torpaqların  dərəcəsini 

xarakterizə edən əmsal: θ=1 – orta yuyulmuş; θ=1,1 – güclü yuyulmuş; c – 

axına  təsir  edən  yamacın  ekspozisiyasının  uçot  əmsalı:  c=1,25  –şimali; 

c=0,75 –cənubi; c=1,12 simal-qərbi və şimal-qərbi; c= 0,88 –cənub-şərqi və 

cənub-qərbi;  c=1  qərbi  və  şərqi;  p

c

  –  təminat  əyrisinin  ordi-natları  (cədvəl 

6.1).  

Su  axınlarının  təmin  olunması  (və  ya  torpağın  yuyulması)  dedikdə, 

müəyyən dövr ərzində onların təkrarlanması başa düşülür.   

Bu gün ən mürəkkəb problemlərdən biri torpaq sürüşmələridir ki, bu 

da  Respublikamızın  müəyyən  hissəsi  üçün  daha  aktiv  xarakter  daşıyır.  Bu 

hissəyə Bakı, Mingəçevir şəhərləri, Şamaxı, Göyçay, İsmayıllı,  Ağsu, Xızı, 

Şəki, Qəbələ və digər rayonlar  daxil edilir.    

Torpaq sürüşmələri  əsasən ilin  müəyyən fəsillərində özünü daha çox 

biruzə  verir.  Azərbaycanda  təbii  halda  torpaq  sürüşmələri,  onun  hərəkətə 

gətirilməsi əsasən yaz və payız mövsümlərində, qar və buz ərintisi, yağıntı-

nın artması və bu dövrdə buxarlanmanın xeyli az olması, suxur təbəqələrinin 

su  ilə  doymasından  baş  verir.  Eyni  zamanda  müxtəlif  hadisələrin  baş  ver-

məsi,  dəniz  və  çayda  su  səviyyəsinin  kəskin  dəyişməsi,  artması  sürüşməni 

hərəkətə gətirir. 

Sürüşmə  prosesi  gedən  ərazilərdə  sürüşmənin  təhlükəli  nəticələrini 

aradan qaldırmaq üçün təxirə salınmaz tədbirlər görülməlidir. Bu tədbirlər-

dən  karst  qıflarının  doldurulması,  səth  sularının  sürüşmə  zonasından  uzaq-

laşdırılması,  sahilbərkitmə  işlərinin  görülməsi,  svayların,  dayaq  divarların, 

drenaj sistemlərinin tikilməsini göstərmək olar.  

Sürüşmə  prosesi  gedən  ərazilərdə  aşağıda  göstərilən  hallar  yol  veril-

məzdir.  Belə  ki,  həmin  ərazilərdə  qazıntı  aparılmamalı,  yamaclar  kəsil-

məməli, həmin ərazilərin yaxınlığında ağır  yük daşıyan maşınların hərəkəti 

məhdudlaşdırılmalı, kanalizasiya və  ya su aparıcı sistemlərin tikintisinə yol 

verilməməli, meşə zolağı inkişaf etdirlməlidir.  

Quru  iqlim  şəraitində  yerləşən  sürüşmə  ərazilərində  az  su  tələb  edən 

ağacların  əkilməsi  lazımdır.  Ağacların  növlərinin  təyini  bilavasitə  sürüşmə 

prosesi  gedən  əraziyə  görə  müəyyən  edilə  bilər.  Həmin  ağacların  kökləri 

çox  dərinliyə  getməklə  yamacların  bərkidilməsində  mühüm  rol  oynayırlar.      

Sürüşməni  qabaqcadan  proqnozlaşdırmaq  və  ona  qarşı  mühəndis  tədbirlər 

görmək üçün ən əsası sürüşməni yaradan səbəbləri araşdırmaq və müəyyən 

etmək lazımdır.  (Zərbəliyev M.S., Məmmədov R.M., 2005).  

---

501 

 

―Ətraf  Mühitin  Mühafizəsi  haqqında‖  Azərbaycan  Respublikasının 

Qanunu, 8 iyun 1999-cu il və ―Azərbaycanda Ətraf Mühitə Təsirin Qiymət-

ləndirilməsi  (ƏMTQ) prosesi‖ haqqında 1996, 27 aprel  tarixli Əsasnaməyə 

əsasən Azərbaycan Respublikası Prezidenti İ.H.Əliyevin ―Ətraf mühitə təsi-

rin qiymətləndirilməsi‖nə dair qanun qəbul edilməsi haqda sərəncamı (Bakı-

2013cü il) bu ekoloji problemlərin həlli ilə bağlı olan hər bir tədqiqatçının 

metodik göstərişi olmalıdır.   

Buna  görə  də  İsmayıllı  rayonunda  baş  verən  torpaq  sürüşmələrinin 

aradan  qaldırılması  üçün  tədbirlərin  həyata  keçirilməsi,  aqroekosistemlərdə 

irriqasiya eroziyası nəticəsində baş verən biogen maddələrin yuyulub aparıl-

ması, məhsuldarlığın və məhsul keyfiyyətinin azalmasına səbəb olan bir sıra 

problemlər  torpaq  sürüşmələrinə  qarşı  mühəndis-bioloji  sistemlərin  yara-

dılması, bu sistemdə tətbiq olunacaq bitki və ot növlərini eko-bioloji xüsu-

siyyətlərini  öyrənməyi  prioritet  problem  kimi  qarşıya  qoyur.  Mühəndis  - 

bioloji  sistemlərin  yaradılmasında  vacib  elementlərdən  biri  çoxillik  taxıl 

otlarının (psammofitlərin) tətbiq olunmasıdır (Qasımova İ.T., 2012).  

İsmayıllı  rayonunun  ekoloji-iqlim  şəraitinin  introduksiya  olunmuş 

Festulolium bitkilərinin becərilməsinə  təsirini  öyrənmək, onların kollanma 

dərəcəsini,  yaşıl  və  quru  kütlə  məhsuldarlığını,  toxum  məhsuldarlığını  öy-

rənmək günün vacib  vəzifələrini təyin edir.