M ü n d ə r I c a t

ÇirklənmiĢ torpaqların bərpaolunma müddətindən  

asılı olan b

T  

əmsalının qiyməti 

                                                    

                                                   

Bərpa dövrü, illər 

b

T

 

Bərpa dövrü, illər 

b

T

 

1 

0,9 

8 – 10 

5,6 

2 

1,7 

11 – 15 

7 

3 

2,5 

16 – 20 

8,2 

4 

3,2 

21 – 25 

8,9 

5 

3,8 

26 – 30 

9,3 

6 – 7 

4,6 

˃ 30 

10 

   

Cədvəl  7.2 

RF-nın iqtisadi rayonlarında  E

c

  əmsalının qiyməti 

Iqtisadi rayon  

E

c

 

Iqtisadi rayon 

E

c

 

 Şimal  

1,4 

Şimali Qafqaz 

1,9 

 Şimal – qərb  

1,3 

Ural 

1,7 

  Mərkəzi  

1,6 

Qərbi – Sibir 

1,2 

 Volqa – vyatsk  

1,5 

Şərqi – Sibir 

1,1 

 MQT 

2 

Uzaqşərq 

1,1 

  Volqa boyu  

1,9 

Kalininqrad 

1,3 

 

Cədvəl  7.3 

q

t    

əmsalının qiyməti 

 

Torpağı çirklənməsinin dərinliyi, sm 

q

t

 

0 – 20 

1 

0 – 50 

1,3 

0 – 100 

1,5 

0 – 150 

1,7 

˃  150 

2 

---

515 

 

Əgər  torpağın  çirklənməsi  xüsusi  mühafizə  olunan  ərazilərin  hüdud-

larında  baş  verərsə,  onda  7.1.  formula  ilə  müəyyən  olunan  zərərin  ölçüsü    

1,5 – 3  dəfə artır.  

Misal.  Çəmən-qaratorpaqların  qurğuşun,  kadmium,  nikel  və  sinklə 

çirklənmədən dəyən zərərin qiymətinin ödənilməsi tələb olunur. 

İlkin  məlumatlar.  Torpaqda  ağır  metaların  miqdarı:  qurğuşun  –  206 

mq/kq  (fon-  10,1mq/kq);  kadmium  -  2,95  (fon-0,17);  nikel  –  100  (fon  - 

22,7);  sink  -  81  mq/kq  (fon  -  35  mq/kq).  Torpaq  sahəsi  -  8  ha.  Torpağın  

dəyərinin normativi N

t

 = 5150 man/ha. 

Torpağın bərpa olma müddəti 6-7 il, başqa sözlə b

t 

= 4,6. 

Torpağın çirklənmə dərinliyi 0-50 sm, başqa sözlə,  q

t 

= 1, 3.  

Həlli. 1. Z

ç

  = Ʃ K

e

 – (n-1). Burada Z

ç

- torpağın bir neçə elementlərlə 

birgə  çirklənməsi  zamanı  çirklənmənin  təhlükəliliyinin  qiymətləndirilməsi, 

K

e 

- elementin çirklənmiş torpaqda miqdarının onun fon miqdarına nisbətilə 

təyin  olunan  qatılıq  əmsalı;  n  -  çirkləndirici  kimyəvi  elementlərin  sayı.  Bu 

formula ilə torpağın çirklənmə kateqoriyasının göstəricilərini tapırıq. 

1.

 

Z

ç 

=  44,5 – (4 – 1) = 41,5 

2.

 

Torpağın çirklənmə dərəcəsini xarakterizə edən əmsalı tapaq, başqa  

sözlə C

ç

 1,33 cədvəlinə görə 1,5 ( torpağın yüksək çirklənməsi) . 

3. (7.1) fomuluna görə 4 ağır metalla torpağın çirklənməsindən dəyən 

zərəri hesablayaq, Z

ç   

=  N

t

.F.v

T

.C

ç 

.E

c

.q

t  

=  5150manat . 8ha . 4,6 . 

1,3 m = 739128 manat. 

Tullantıların  qanunsuz  zibilliklərilə  torpağın  çirklənməsindən  dəyən 

ziyanın ölçüsü, 

 

                  Z

tul  

= 25 Ʃ N

tul

 

i

 . M

i

.E

c

 .b

T

                                (7.2)     

 

formulu ilə təyin edilir.                 

Burada,  N

tuii

  -  i  növündən  olan  1  t  (m

3

)  tullantı ilə torpağın çirklən-

məsinə  görə  ödəmə  normativi,  manat;  M

i

  –  i  növündən  olan  tullantının 

kütləsi (həcmi), ton və ya m

3

. 

Atmosferin  çirklənməsindən  dəyən  ziyan  (Z

at

,  manat/il)  aşağıdakı 

formula ilə hesablanır (Qirusov E.V., 2003):  

 

               Z

at  

=  γ . q . Ʃ (f

i

. . σ

i

 /F

AÇZ

 ) .  Ʃ  (a

i  

. m

i

)                (7.3)  

  

Burada, γ - qiymətlərin böyüməsindən asılı olan sabit, manat/şərti t; q- 

hissəciklərin  çökmə  sürətindən,  onların  atılma  hündürlüyündən,  qazın  tem-

peraturundan asılı olan çirkləndirici maddələrin atmosferdə yayılması xarak-

terini nəzərdə tutan ölçüsüz parametr (q=0,89-4) hissəciklərin çökmə sürəti 

---

516 

 

1-20 sm/san; q = 0,08 -1 sürət 1 sm/san (az olmayaraq); f

i  

- aktiv çirklənmə 

zonasının i hissəsinin sahəsi, ha;  F

AÇZ  

-  aktiv  çirklənmə  zonası,  ha  (F=2 . 

h

m

2

  formulu  ilə  təyin  olunur).  AÇZ  ərazinin  tipindən  asılı  olaraq 

çirklənmənin nisbi təhlükəlilik əmsalı (ζ

ı

 =10 - kurort və qoruqlar; ζ

ı 

 = 8 - 

şəhər ətrafı zonalar və bağ yerləri;  ζ

ı

  =0,1 . n  -  yaşayış məntəqələri üçün, 

burada n - əhalinin sıxlığı, insan/ha, (n = N/F, N - aktiv çirklənmə zonasında 

insanların orta hesabla sayı), lakin əhali sıxlığı 300 insan/ha artıq olduqda, 

ζ

ı 

= 8; ζ

ı 

 = 4 - sənaye müəssələri ərazisi; ζ

ı 

= 0,2 - 1 qrup meşələr; ζ

ı 

 = 0,1 - 

2 qrup meşələr; ζ

ı 

 =0,025 - 3 qrup meşələr; ζ

ı 

=0,15 - 0,25 - şum torpaqları; 

ζ

ı 

  =  0,5  -  bağlar,  tənəkliklər;    ζ

ı 

=  0,05  -  otlaq  və  biçənəklər;    a

i   

-  i

 

çirkləndirici  maddəsinin nisbi aktivlik göstəricisi, şərti t/t (CO  -1 şərti t  /t; 

SO

2 

– 22;  his - 41,52; H

2

S - 54,8; H

2

SO

4 

-  49, NO

2 

- 41;  ammonyak - 10,4; 

aseton  –  5,55;  fenol  –  310;  3,4  -  benz(a)pren  -  12,6.10

5

  sərti  t/t);  m

i

  -  

atmosferə atılan i maddəsinin kütləsi, t/il. 

Misal.  Bağlar,  yaşayış  yerləri,  istirahət  zonaları  üçün  aqlomerasiya 

tozları və H

2

S, SO

2,

, SO

3 

- lə atmosferin çirklənməsindən dəyən illik ziyanın 

hesablanması tələb olunur. 

Verilənlər.  Əhalinin  sıxlığı    n  =  76  insan/h;  F

AŞZ 

= 1250 ha;  γ = 0,5 

manat/şərti t (1,01.98 sonrakı qiymətlə); q = 0,9; f

i 

=1000 ha (yaşayış yeri); 

f

i 

 = 100 ha (istirahət zonası); f

i 

 =150 ha (bağlar); ζ

ı 

 = 0,1

. 

76 = 7,6 (yaşayış 

yerləri); ζ

ı 

= 8 (istirahət zonası); 

 

ζ

ı

 = 0,5 (bağlar); a (CO) = 1; a (SO

2

) = 22; 

a  (H

2

S)  =54,8;  a  (aqlomerasiya  tozu)  =100;  m  =30  t/il  (CO);    m  =  20  t/il 

(SO

2

); m =15 t/il (H

2

S);  m = 10 t/il (aqlomerasiya tozu).   

Həlli:  7,3  formuluna  görə  yaşayış  yerləri,  istirahət  zonası  və  bağlar 

üçün atmosferin çirklənməsindən dəyən illik ziyanı təyin edirik: 

Z

at

  =  20 

.

  0,9  x  (1000 

.

  0,1 

. 

76  /  1250  +  100 

. 

8  /  1250  +  150 

.

  0,5  / 

1250) x (1

 .

 30 + 22 

.

 20 + 54,8 

. 

15 + 100

 .

 10) = 6992,9 manat.  

Su  hövzələrinə  çirkləndirici  maddələrin  atılmasından  dəyən  ziyanı 

(Z

su

, manat/il) aşağıdakı formul ilə təyin edirik:  

 

Z

su   

=   γ

 .

 ζ 

.

 Ʃ (a

i

 .

m

i

),

                                 (7.4) 

 

Burada, γ -qiymətlərin artmasından asılı olan göstərici, manat/şərti t (γ 

=6000 manat/şərti t,  1998-ci  ildən sonra);  ζ  -çayın hövzəsindən asılı  olan 

sabit (məsələn, Volqa hövzəsi üçün ζ = 0,8 -2,6;  Don çayı üçün ζ =1,62 - 

3,79;    Baltik  dənizi  çaylarının  hövzələri  üçün  ζ  =1,4-2,5);  a

i 

=(1  q/m

3 

/ 

YVQ

bi

), burada YVQ

bi

 - balıqçılıq təsərrüfatı üçün istifadə olunan sularda i 

maddəsinin yol verilən qatılıq  həddi, mq/l (məsələn, asılı maddələr üçün a 

=  0,33;  neft  məhsulları  üçün  a  =20;  mis  kobalt,  nikel, xrom  üçün  a  =  100; 

benzol  üçün  a=2;  kadimum  a=200;  sink  a=10);    m

i   

-i  çirkləndirici 

maddəsinin atılan kütləsi, t/il. 

---

517 

 

    Misal. Su hövzəsinə neft məhsulları atılmasından dəyən ziyanın hesablan-

ması   tələb olunur. 

Verilənlər. Su hövzəsinə atılan neftin miqdarı m = 3,5 t/il;  a = 20; γ = 

150 manat / sərti t;   ζ  = 2,61.  

Həlli.  (7.4)  formulu  ilə  3,5  t  neftin  su  hövzəsinə  atılmasından  dəyən 

ziyanı hesablayırıq:  27 385 man/il.