M umarova, М. Nabiyeva

Bayon ustida qisqartirilgan bayon yozishga o‘rgatish murakkab m asalalardan biri hisoblanadi. Bu ish o‘qish darsida m atnni qisqartirib so‘zlashga o‘rgatish bilan birga olib boriladi.

4. 
   -sinf o‘quvchilarini m azm unli so‘zlashga o‘rgatishda quyidagilarga amal qilish kerak:
   

1. 
   Hikoya yetarli darajada to‘liq m uhokam a qilingan bo‘lishi lozim.
   
2. 
   0 ‘quvchilar aniq, yaxshi o‘ylab tuzilgan rejaga suyangan holda ishlashlari lozim. Shundagina ular o‘zlari ongli ravishda bayon yozish uchun kerakli fikrni, bosh m azm unni ajratib oladilar.
   

A gar reja o‘quvchilarga tayyor holda berilgan bo‘lsa, matn mazmuni bilan solishtirib chiqilishi lozim.
Ba’zan bayon darsida matn o‘quvchilarning ko‘zi oldida bo‘lmasligi m um kin. Bunday hollarda o‘quvchilar faqat eshitish sezgilariga tayangan holda ishlashlariga to‘g‘ri keladi. Bunda, ayniqsa, m atnni ikkinchi marta o‘qib berish va suhbat uyushtirishning o‘rni katta.
Suhbat vaqtida o‘quvchilar qaysi qism yoki qaysi gap alohida muhim o‘rin tutishini aniqlab oladilar.
Qisqartirilgan bayonda reja asosida so‘zlash kerak. Chunki so‘zlash
vaqtida eng kerakli fikrlar va zarur o‘rinlar ajratib olinadi. Masalan, qisqartirilgan mazm undagi bayon darsi Z.A ’lam ning «Soy suvi haqidagi ertak» (118-bet) matni asosida beriladi.
104
D arsning maqsadi. 0 ‘quvchilarga m atnning qisqacha m azm unini tushuntirish yo‘llarini ko‘rsatish.

D arsning borishi.

1. 
   0 ‘qituvchi yozuvchi insonning tabiatga bo‘lgan muhabbati haqida gapirib, Z.A ’lam ning so‘zlaridan namuna kcltiradi: - «Dehqon tog'dagi daraxtlarni kesib uy qurdiribdi Daraxtlarning ancha-munchasini bozorda pullabdi. Ammo ularning o'rniga daraxt ekmabdi. Insonlar hayotida daraxt zarurligini bilmabdi. Sizlar daraxt/ar inson uchun foydali ekanligini bilasizmi? Mana, uning ertagini eshiting va xulosa chiqaring. Dehqon daraxtni ko'paytirib, uni parvarishlab nimaga erishdi?»
   
2. 
   Ertak o‘qiladi.
   

0 ‘qituvchi ertakni ifodali o‘qiydi va uning m azm unini tahlil qiladi.
Tahlildan so‘ng: «Matnning qaysijoyi sizni tashvishga soldi?» degan savol beradi.
0 ‘quvchilar savolga turlicha javob beradilar. 0 ‘qituvchi javoblarni eshitib: «Dehqon soyga suvni keltirish yo'lini topmasa, bolalari och qoladi», deb tushuntirishi kerak.
0 ‘qituvchi: «Oylab, quyidagi savolga javob bering. Suvni keltirish yo'lini topib inson nimalarga erishdi? Demak, suv, daraxt/ar bizning boyligimiz ekan. Ularni tejab ishlatish, asrash kerak. Tabiatni seving va asrang».
Shundan keyin tabiatni sevish va asrash haqida bayon yozish kerakligi aytiladi. Buning uchun ertakni to‘liq hikoya qilish shart emas. Uni qisqartirib bayon qilamiz.
- Asosan nimani bayon qilish kerak? - degan savol beriladi.
0 ‘quvchilar birin-ketin sanaydilar: suv yo'q; dehqon suv topish uchun yordamga muhtoj edi; dehqon soy va qordan yordam so'rabdi.
— Nima uchun soyda suv oqmaydigan bo'libdi? Nega dehqon daraxtlarni kesib olgan edi? - degan savollar beriladi.

3. 
   Q isqa bayonga tayyorgarlik.
   

0 ‘qituvchi hikoyani bo‘limlarga bo‘lib o‘qiydi, so‘ngra m uhokam a qiladi. Q isqartiriladigan o‘rinlarni bclgilaydi.
B irinchi qism da tog‘ etagiga ko‘chib kclgan dehqonning daraxtlarga m unosabati ikkita gap bilan yoritiladi. (Qolganlari qisqartiriladi.) Tog‘ etagiga ko'chib kelgan dehqon tog'dagi daraxtlarni kesib uy quribdi. Ancha-munchasini bozorda pullabdi.
105
Ikkinchi qism da faqat dehqonning suv yo‘qligini bilib qolgani ifodalanadi. Bunga 3 ta gap bilan javob berish m um kin. Dehqon bahorda ekin ekibdi. Ularni sug'ormoqchi bo'libdi. Qarasa suv yo'q ekan.
Uchinchi qismda soyda ham suv yo‘qligi belgilanadi. Qolganlari qisqartiriladi. Bu ham ikkita gap bilan ifodalanadi. Dehqon soydan suv so'rabdi. Soyda ham suv yo'q ekan.
To‘rtinchi qism - qisqartirilmaydi. 5 ta gap bilan ifodalanadi. Beshinchi qism - qisqartirilmaydi.
Dehqonning o‘z xatosini to‘g‘rilash uchun qilgan ishi yoritiladi. Bu
to‘rtta gap bilan ifodalanadi.
Oltinchi qismda dehqonning hayoti ikkita gap bilan ifodalanadi: