Maddany ň gurlu

17-nji TEMA
LABORATORIÝA IŞI. 
 
GATY JISIMIŇ DYKYZLYGYNY KESGITLEMEK
20-nji surat.
Gerekli enjamlar.
Ryçagly terezi daş lary bilen, 
ölçeg 
çyzgyjy, 
gönüburçly 
paral lelepiped 
şeklindäki agaçdan, plast massadan, metaldan 
ýasalan zatlar. Gö ni geometrik şekile eýe 
bolmadyk pred metler (kiçi gaýçy, çakgy), suw, 
menzurka.
Işi ýerine ýetirmek.
 
1. Gönüburçly 
parallelepiped şeklindäki jisimlerden biri 
alnyp onuň uzynlygy (
l
1
), ini (
l
2
) we beýikligi 

---

37
(
l
3
) çyzgyjyň kömeginde ölçelýär (20-nji surat). Netijelere görä 
V
= 
l
1
· 
l
2
· 
l
3
göwrüm hasaplanýar.
2. Tereziniň bir jamyna parallelepiped goýup, ikinji jamyna 
daşjagazlar salynyp deňagramlylyk ýagdaýyna getirilýär. Daşlar 
boýunça jisimiň massa sy 
m
anyklanýar.
3. 
ρ =
m
V
jism
formulanyň kömeginde jisimiň dykyzlygy hasaplap 
tapylýar.
4. Ýokarda görkezilişi ýaly tejribe başga parallelepipedlar bilen 
geçirlip, olaryň hem dykyz lyklary anyklanýar.
5. Ölçeg we hasaplamalaryň netijeleri aşakdaky jedwele ýazylýar.
Jisim
Ini, 
sm
Uzyn-
lygy, 
sm
Beýik -
ligi, 
sm
Göw-
rümi, 
sm
3
Massa-
sy,
 
g
Dykyz-
lygy,
g/sm
3
Agaç parallelepiped
Plastmassa parallelepiped
Metal parallelepiped
6. Göni geometrik şekile eýe bolmadyk jisimlerden biriniň massasy 
m
terezide çekilýär.
7. Menzurka jisim salnanda suwuň derejesi ölçeg çyzygyndan 
geçip gitmeýän derejede suw salynýar. Başdaky suwuň derejesi 
V
1
ýazyp alynýar.
8. Massasy anyklanan jisimi ýüpe daňyp, menzurka düşürilýär. 
Şonda suwuň derejesi göterilýär (17-nji surata serediň). Suwuň jisim 
batyrlandaky derejesi 
V
2
ölçenýär.
9. 
V
jisim
= 
V
2

V
1
formuladan jisimiň göwrümi hasaplanýar.
10. 
ρ
jism
jism
jism
=
m
V
dan jisimiň dykyzlygy hasaplanyp tapylýar.
11. Tejribe başga jisim bilen gaýtalanýar we netijeler jedwele 
ýazylýar.
Jisim
V
1
, sm
3
V
2
, sm
3
V
jisim
, sm
3
m
, g

, g/sm
3
1.
2.

---

38
Öý işi
Jedweldäki dykyzlyklara görä jisimleriň nähili materialdan 
ýasalan dygyny anyklamaga çalyşyň.
1. Parallelepipedden daşary ýene nähili şekildäki jisim leriň 
göwrümini çyzgyç bilen anyklamak bolar?
2. Suwuklyklaryň dykyzlygyny ölçemegiň usuly baradaky 
teklipleriňizi aýdyň.
3. Nähili görnüşdäki maddanyň dykyzlygyny daşardan täsir 
edip üýtgetmek bolar?
• Gaty jisime görä «ep-esli» agyr bolan suwuklygy bilýäňizmi? 
Şeýle suwuklygy 3 litrlik çüýşe gaba salyp berseler, göterip 
gidip bilmersiňiz. Çünki onuň massasy 40 kg dan-da 
artykdyr. Bu suwuklyk – simapdyr.
• Günüň merkezindäki dykyzlyk 16 000 kg/m
3
-a ýetýär 
(jedweldäki iň uly dykyzlyga eýe bolan iridiý bilen 
deňeşdiriň. 

= 22 400 kg/m
3
). Üstünde bolsa 0,0001

0,00001 
kg/m
3
-a deň. Bu bolsa töwere gimizdäki howanyň dykyz-
lygyndan 10 000, 100 000 esse kiçi diýildigidir.
• Ýeriň ortaça dykyzlygy 5 520 kg/m
3
-a deň.