Maddany ň gurlu

15-nji TEMA
LABORATORIÝA IŞ
I. RYÇAGLY TEREZINI
Ň
 KÖMEGINDE 
JISIMIŇ MASSASYNY ÖLÇEMEK
Gerekli esbaplar.
Ryçagly terezi çeküw daşlary bilen stakan, suw, 
massasy ölçelmeli bolan kub, şar, silindr şeklindäki jisimler.
Işi ýerine ýetirmek.
1. Ryçagly tereziniň gurluşy, dürli massa eýe bolan terezi daşlary 
bilen tanyşmak (14-nji surat).
2. Jisimiň massasyny ölçemezden öň terezi deňagramlylyk 
ýagdaýyna getirilýär. Gerek bolsa jamlara kagyz bölejikleri goýulýar.
3. Massasy anyklanýan jisimi tereziniň çep jamyna, daşlaryny sag 
jamyna goýulýar.
50
500
200
100
10
20
20
50
14-nji surat.
4. Terezini bozup goýmazlyk üçin daşy takmynan jisimiň mas-
sasyna ýakynragy saýlanyp goýulýar. Örän köp tapawutlanýan daşy 
goýanda tereziniň gyşarmagy çäginden çykyp gitmegi mümkin.

---

32
5. Tereziniň jamyna öl, hapa, gyzgyn jisimleri goýmak mümkin 
däl. Oňa suwuklygy göni guýmak, gapsyz saçylyp gidýän zatlary-da 
(şeker, duz)goýmak bolmaýar.
6. Terezide diňe onuň pasportynda ýazylan ýükden artykmaç ýüki 
çekmek bomaýar.
15-nji surat.
7. Kiçi massaly daşjagazlary diňe pinsetiň kömeginde gabyndan 
alyp jama goýulýar. Çünki el bilen tutulsa, eldäki nem we ýag 
daşjagaza geçip, onuň massasyna täsir etmegi mümkin.
8. Jama goýlan daş ýeňil bolsa, oňa çenäp ýeňilräk daşdan başlap 
goýmaly.
9. Terezi deňagramly ýagdaýyna gelip, strelkasy noly görkezse ýa-
da ol jamlaryň goýlan taraplarynyň görkeziji uçlary bir göni yzyga 
gelse, jamdaky daşlaryň massalarynyň jemi hasaplanyp ýazylyp 
alynýar.
10. Terezide suwsyz boş stakanyň massasy 
m
st.
çekilýär (15-nji 
surat).
11. Stakany jamdan alyp, oňa mälim mukdarda suw salynýar.
12. Suwly stakany tereziniň jamyna goýup, massasy 
m
st.suw
ölçenýär.
13. 
m
suw
= 
m
st.suw 

 m
st
formuladan stakandaky suwuň massasy 
hasaplanýar.
Düşündiriş.
Eger ölçenýän jisimiň massasy sizde bar bolan iň 
kiçi daş (20 mg) goýlanda-da agyr ýa-da ýeňil gelse, umumy 
massa bitin edilip ýazylýar. 
Meselem, 100 g + 20 g + 1 g +
+ 500 mg + 20 mg bolanda agyr, 100 g + 20 g + 1 g + 500 mg bolanda 
ýeňil bolsa, 
m

121,5 gram alynýar.

---

33
1. 
Jisimler gyzdyrylanda olaryň massasy nähili üýtgeýär?
2. Näme sebäpden ryçagly terezide ölçemek, pružinaly terezide 
ölçemäge garanda anygrak bolýar?
3. Gazyň massasyny nähili usulda ölçemek mümkinligi hakda 
pikirleniň.
4. Jisimleriň inertligi diýende nämäni düşünýärsiňiz?
• Çybynyň massasy ~ 0,001 g.
• Piliň ýaňy doglan «bäbegi»niň massasy takmynan 100 kg.
• «NEXIÝA» awtomobiliniň massasy takmynan 1400 kg.
• Bir sany bugdaý dänesiniň massasy ≈ 0,01 g.
• Ýer massasy takmynan 
1000
000
24
..........
sany
kg
.
• Günüň massasy talmynan 
2000
000
30
..........
sany
kg
.