Magistratura məRKƏZİ” Əlyazması hüququnda Mirəlizadə Vüqar Fəxrəddin

Cədvəl 2.1.

Ehtiyatların buraxılışının qiymətləndirilməsi üsulları (hesabat ayı ərzində ehtiyatların sərfi tutalım ki, 100 vahiddir)


Yuxarıda vurğuladığımız kimi, hər bir müəssisə qiymətləndirmə siyasətini özü seçmək iqtidarındadır. Ancaq müəssisə qiymətləndirmələrdən yalnız birini seçməli və hesabat ili ərzində yalnız həmin üsuldan istifadə etməlidir.
2.3. Material ehtiyatlarının uçotunun təkmilləşdirilməsi
Azərbaycanın inzibati - amirlik sistemində varlığı onun müxtəlif istifadəçilərinin marağına cavab verən uçot standartlarının işlənməsi təcrübəsini formalaşdıra bilməmişdir. Uçotun əsas vəziyyətinin işlənməsi demokratiya institutlarını cəlb elmədən, nəzəri və praktiki uçotun razılığı olmadan təşkil edilmişdir. Uçot standartının aparılması prosesi şaquli xətt üzrə “yuxarıdan-aşağı” və uçot mütəxəssislərinin əvvəlcədən geniş müzakirəsinə təqdim edil¬mədən həyata keçirilirdi. Bu. nəinki keçmiş SSRİ-də uçotun deformasiyası və dünya inki¬şaf xəttindən kənarlaşması həm də standartın özünün işlənmə və qəbul edilmə üsulunun təhrif edilməsinə səbəb olmuşdur. Standartların hazırlanmasına məsul olan dövlət insutıuları müəssisədən müstəqil hərəkət etməyi götürmək və uçota hərəkətsizlik və ağırlıq verməklə hesabat formalarının vahid şəklə salınmasında maraqlı olmuşlar. Mərkəzləşdirilmiş planlı iqtisadiyyat şəraitində uçot informasiyalarından istifadə edənlərin tələbatı nəzərə alınmaqla uçotun prinsiplərini işləyən müstəqil institutların fəaliyyət göstərməsi qeyri-mümkündür.

SSRİ-də uçot haqda qanunun hazırlanmasına (o vaxtlar bu. uçot və statistika haqqında qanun adlanırdı) ilk olaraq 60-cı illərdə cəhd göstərilmişdir. Bu qanunun layihəsi 1923-cü il normativ aktlarından fərqli olaraq həddindən artıq ümumi xarakter daşıyırdı. Ancaq inzibati amirlik sistemi şəraitində o hətta bu cür redaksiyada qəbul edilməmişdir.

Bazar iqtisadiyyatının Azərbaycanda formalaşması digər iqtisadi vahidin, təsərrüfatçılığın qeyri - dövlət formasının meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur. Bununla uçot standart¬larının formalaşmasına təsir göstərə bilən yeni müstəqil strukturlar, yəni Azərbaycan Mühasiblər Assosiasiyası, ölkə və xarici auditor firmaları və mühasibat xidmətləri, auditorlar və i.a. yaranmışdır. Xarici istifadəçilər üçün əsas informasiya mənbəyi kimi uçotun rolu artmış, istifadəçilərin dairəsi və kateqoriyası xeyli genişlənmiş və bununla əlaqədar yeni müstəqil peşəkar uçot işçiləri formalaşmağa başlamışdır [6, s. 44].

Respublikada auditor fəaliyyəti geniş vüsət almışdır. Əgər bazar iqtisadiyyatı inkişaf etmiş ölkələrdə audit özünün inkişafının artıq üç - təsdiq olunandan, istiqamət riskinə qədər mərhələsini keçmişdirsə Azərbaycanda onun ancaq ilk addımları atılır. Auditor fəaliyyəti haqqında qanunun 1994-cü ildən qüvvəyə minməsi çoxlu miqdarda auditor firmasının yaradılmasının, milli audit standartlarını müəyyən edən strukturun təşkil edilməsinin əsasını yaratmışdır.

Respublikada dünya standartlarına müvafiq audit yoxlamasının aparılmasına xeyli tələbat yaranmışdır. Ancaq bu çür xidmətin təşkili əvvəllər də Azərbaycanda olmamışdır. Bununla əlaqədar olaraq milli uçot və audit standartlarını formalaşdıran aparıcı bazar iqtisadiyyatı ölkələrinin təcrübəsinin öyrənilməsi respublika üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Yadda saxlamaq lazımdır ki, milli uçot və audit standartlarının formlaşması, eləcə də uçotun beynəlxalq prinsiplər üzrə təşkilinə keçilməsi bir istiqamətə yönəldilən qarşılıqlı əlaqəli proses hesab edilir.

Belə təcrübənin öyrənilməsi üçün bazar iqtisadiyyatı istiqamətli ölkələrdən daha çox sayda təşkilati strukturlu təsərrüfatçılıq obyektləri olan ABŞ xüsusi yerlərdən birini tutur. ABŞ-da bir milyona yaxın mühasib - auditor və bir-neçə milyon xidmət edici uçotun kompyuter sistemi və i.a. kimi qarışıq sahələrin uçotu ilə məşğul olur. Bu zaman 15% mühasib - auditor dövlət və ictimai müəssisələrdə, 60% şəxsi biznes sahəsində, 25% isə fərdi müstəqil təcrübə ilə məşğul olur və onlar ümumi qəbul edilmiş uçot və hesabat standartlarının hazırlanmasında öz maraqlarının əks etdirilməsinə səy göstərirlər.

Qeyd etmək lazımdır ki, gələcəkdə ümumqəbul edilmiş uçot və hesabat prinsiplərinin işlənməsində ən çox auditin milli standartlarının formalaşmasına diqqət yetirmək lazımdır.

Müəssisədə anbar təsərrüfatının tam şəkildə düzgün təşkil olunması uçotunun qarşısında duran ən mühüm vəzifələrdən biridir. Belə ki, alınan xammal və yaxud da ehtiyat materialların xüsusi şəkildə hazırlanmış tikililərdə və uyğunlaşdırılmış yerlərdə nəzarət altında saxlanılmalıdır. Bildiyimiz kimi müəssisənin aldığı xam mallar və ehtiyat materialları bir birindən fərqlənir və bununla əlaqədar olaraq da, onların anbarda saxlanmasından fərqləndirilməlidir. Anbarda saxlanılan xammal və yaxud da materiallar, təsnifatına və vəziyyətinə görə müxtəlif yerlərdə yerləşdirilir. Təsnifatı və vəziyyət amillərini daha da geniş izah etsək, xarab olma müddəti, tez alışa bilmə xüsusiyyəti, çəkisi, kütləviliyi tez-tez istifadə olunması kimi göstəriciləri göstərə bilərik. Adlarını çəkdiyim təsnifat və vəziyyət amillərinin tətbiqi materialları müəssisə tərəfindən materialların qəbul olunmasını, saxlanılmasını, istehsalat üçün buraxılmasını və ən əsası da onların üzərində nəzarəti asanlaşdırmağa köməklik göstərir.

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, materialların düzgün şəkildə və inşaat hərəkətini təmin etmək üçün miqdar uçotunu düzgün təşkil etmək lazımdır. Bunun üçün isə ən önəmli amil anbarda hazır vəziyyətdə olan ölçü və çəki cihazlarının yerləşdirilməsi və onların istifadəsinin personala çatdırılmasından ibarətdir. Onu da qeyd etməliyik ki, anbarda yanğına qarşı mühafizə vasitələri olmalıdır, mühafizəçilərlə nəzarəti tam əldə saxlanmalı, qapılar qıfılla, pəncərələr isə dəmir arakəsmələr ilə bağlanmış olmalıdır. Kodlaşdırılmanın aparılması işlərin daha da asanlaşmasına gətirib çıxardacaqdır.

Xərclərin ümumi qruplara ayrılması hissəsində izah etdiyimiz kimi dəyişən xərclərin əsas hissəsini nəqliyyat xərcləri təşkil edir. Məhz bu səbəbdən də anbarların material və xammal istehlakçısı olan seçilərək yaxın ərazilərdə yerləşdirilməsi məqsədəuyğundur. Daşıma xərclərinin azaldılması o deməkdir ki, il sonunda uçotda maya dəyərinin tərkibinə daxil ediləcək xərclər daha da azaldılacaq.

Müəssisədə hər hansı bir material dəyərlərinin mühafizəsi, onun üzərində nəzarət və yaxud da istehlakçıya göndərilməsi zamanı ümumi nəzarət maddi-məsul şəxslərinin üzərinə düşür. Məhz bu səbəbdən də maddi məsul şəxslərin müəssisədə işə qəbul olunması və yaxud da onların iş yerlərinin dəyişilməsi, həmçinin işdən azad olunması müəyyən prosedur qaydaların tərtibi və işlənməsi ilə həyata keçirilməlidir. Bu prosedur qaydalardan ən 1-cisi isə odur ki, maddi məsul şəxslərin yuxarıdakı hərəkətləri zamanı mühasibatlığın mütləq şəkildə razılığı gözlənilməlidir, əsasən də baş mühasibin.

Müəssisələrdə və onların anbarlarında buraxılış sistemlərinin təşkili və həmin sistemlərin dünya standartlarına cavab verməlisiniz müəssisənin texniki quruluşunun ən əhəmiyyətli hissələrindən biridir. Ümumiyyətlə, onu da qeyd edək ki, hər bir məhsul buraxılışı üçün buraxılış vərəqələri tərtib olunur və bu buraxılış vərəqələrində mütləq şəkildə qiyam baş mühasibin və yaxud onun müavininin, yaxud da təchizat sexinin rəisinin mütləq şəkildə imzası olmalıdır. Elə bu amil onu göstərir ki, hər bir mühafizə işçisində, nəzarəti özündə saxlayan maddi məsul şəxsdə baş mühasibin və ya onun müavininin və yaxud da təki sən sexinin rəhbərinin imzasının nümunəsi olmalıdır. Təlimatda qeyd olunmuşdur ki, yeni materiallar və yaxud da xammal istehsala cəlb olunanda ən əsas bu iki sənəddən yəni zabor kartlarından və qaimələrdən istifadə edilməlidir. Həmçinin Təlimatda hər bir sexə aylıq şəkildə ayrılan materiallarının miqdarı, həcmi müəyyənləşdirilir və uçotda əks olunur. Həmçinin bu amillərin müəyyənləşdirilməsi zamanı sexdə və olan material və xammalın həcmi təyin edilməlidir.

Müəssisədə əlavə materialların buraxılışı yəni limitdən əlavə olaraq yeni materialların mühasibat uçotunda əks olunması, müəssisənin rəhbərinin və baş mühasibin və yaxudda tək satış şöbəsinin rəisinin sərəncamı ilə həyata keçirilə bilər. Istənilən halda, dəyişən və yoxdur, daimi xərcin artması alıb dəyərindən də çox ciddi şəkildə təhlil olunmalı və yoxlanılmalıdır. Müəssisənin material ehtiyatları ilə bağlı artıq xərclərin əmələ gəlməsi aşağıdakı hallar zamanı baş verə bilər:

• 
  limiti nəzərdə tutulmuş material ehtiyatlarından düzgün və qənaətlə istifadə olunmaması
  
• 
  istehsal olunan çay məhsullarının tərkibində insan məhsullarının çəkisinin yüksək dərəcədə olması
  
• 
  bitməmiş istehsalda detalların itkisi
  
• 
  tərtib olunmuş istehsal proqramının artıqlaması ilə yerinə yetirilməsi
  

20 km dən artıq olan hər hansı bir məhsulun materialı və yaxud da xammalın buraxılması zamanı qaimənin üzərində qırmızı və yaxud başqa rəngdə olan xəbərdaredici zolaq yerləşdirilir. Həmin qaiməni siqnal tələbnaməsi adlanır və o, həmin qaimənin arxa tərəfində artıq sən nə üçün baş verməsinin təyin olunmuş səbəbləri dairəsindədir, sex rəisinin və yaxud da sahə ustasının bu izahatı mütləq şəkildə olmalıdır.

Anbarlardan sexlərə buraxılan ehtiyat materialları və yaxud xammal birbaşa istehsalla daxil olmur. Onları ilk öncə öz sexlərindən öz saxlama kameralarında və anbarlarında saxlanılır. Belə keçidin həyata keçirilməsi zamanı ehtiyat materialları istehsalat prosesinə silinmir. Yalnız 201 material ehtiyatları hesabının ümumi tərkibində öz yerini dəyişir. Ümumiyyətlə, hər hansı materialların və xammalın istehlakı, o zaman baş verir ki, ondan hər hansı bir məhsulu istehsal olunsun.

Odur ki, hər hansı bir məhsulun istehsalı zamanı səmərəlilik göstəricilərindən tam və düzgün şəkildə istifadə olunması məhsul istehsalının bütün mərhələlərində xərclərin azaldılmasından və gələn mənfəətin artmasına yol açacaqdır. Bunun üçün isə hər bir məhsulun istehsalından ayrılmış norma və standartlar mövcuddur.