Makroiqtiodiyot fanidan Ochiq va yopiq iqtisodiyot sharoitida davlat xarajatlari multiplikatori

O`zbekiston Respublikasi soliq-byudjet siyosati. Keyingi yillarda O`zbekiston Respublikasida solik stavkalarini pasayishi natijasida solik tushumlari kiskarishi tendentsiyasi saklanib koldi. 2004 yilda Davlat byudjeti daromadlari YAIMga 23,7%ni tashkil etdi, bu esa 2003-yilga nisbatan 0,5 foizga,2000 yilga nisbatan 4,8 foizga kamdir (5—jadval). Bu esa iktisodiyotga solik yukining izchil kamayayotganligidan dalolat beradi.
O`zbekiston Respublikasida davlat byudjeti daromadlari tarkibi (YAIMga nisbatan %da)

Ko`rsatkichlar	2000	2001	2002	2003	2004
Daromadlar	28,5	26,0	25,2	24,2	23,7
To`gri soliqlar	7,5	7,4	6,8	6,4	6,0
Egri soliqlar	16,0	13,5	13,8	14,0	13,8
Mulk solig’i va resurs to`lovlari	2,8	2,4	1,9	2,3	2,6
Ijtimoiy infrotuzilmani rivojlantirish uchun soliq	0,3	0,3	0,5	0,4	0,4
Boshqa daromadlar	1,9	2,4	2,2	1,1	0,9

3.Ochiq iqtisodiyotda fiskal siyosat tahlili.
Fiskal siyosat davlat daromadlarini shakllantirish tartibi va soliqqa tortish,iqtisodiy o'sishni ta'minlash, to'liq ish bilan ta'minlash, iqtisodiyot barqarorligini saqlash va inflyatsiyani pasaytirishga qaratilgan. Iqtisodiy tizimning ajralmas elementi bo'lib, u davlat funktsiyalarini amalga oshiradi. Iqtisodiyotni tartibga solish bo'yicha hukumatning moliyaviy chora-tadbirlari to'plami.
Fiskal siyosati deganda noinflatsion YaIM ishlab chiqarish sharoitida iqtisodiyotda to’liq balansining muvozanatini va iqtisodiy o’sishni ta’minlashga qaratilgan davlat xarajatlari va soliqlarini o’zgartirishni o’z ichiga olgan chora tadbirlar tushuniladi.
Fiskal siyosatining ikki turi farqlanadi:
Rag’batlantiruvchi fiskal siyosat (fiskal ekspansiya) – iqtisodiy turg’unlik yoki pasayish davrida qo’llaniladi;
Cheklovchi fiskal siyosat: (fiskal restriksiya) – iqtisodiyotda to’liq bandlike va ortiqcha talab natijasida inflatsiya kelib chiqishi mumkin bo’lgan vaziyatlarda qo’llaniladi.
Ochiq iqtisodiyotda moliyaviy siyosat tahlili odatda davlat xarajatlari va soliq siyosatining xalqaro savdo va kapital oqimiga ta'sirini ko'rib chiqishni o'z ichiga oladi. Ochiq iqtisodiyotda mamlakatning soliq-byudjet siyosati valyuta kursiga, inflyatsiyaga va pirovardida uning to‘lov balansiga ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Masalan, hukumat xarajatlarni oshiradigan yoki soliqlarni kamaytiradigan kengaytiruvchi fiskal siyosat iqtisodiy o'sishni oshirishi va ichki talabni rag'batlantirishi mumkin. Biroq, agar iqtisodiyot ochiq bo'lsa, bu importning ko'payishiga va eksportning kamayishiga olib kelishi mumkin, bu esa savdo taqchilligini kengaytirishi va to'lov balansiga bosim o'tkazishi mumkin. Ushbu nomutanosiblikning oldini olish uchun hukumat eksportchilar uchun soliq imtiyozlari yoki import tariflari kabi boshqa chora-tadbirlarni amalga oshirishi kerak bo'lishi mumkin.
Aksincha, davlat xarajatlarini qisqartirish yoki soliqlarni ko'paytirish kabi qisqaruvchi fiskal siyosat ichki talabning pasayishiga va jamg'armalarning ko'payishiga olib kelishi mumkin. Bu valyuta kursining oshishiga va eksportning jahon bozorida raqobatbardoshligini pasayishiga olib kelishi mumkin, bu esa eksport hajmining pasayishiga olib kelishi mumkin.
Umuman olganda, ochiq iqtisodiyot sharoitida fiskal siyosatni tahlil qilish xalqaro savdo va kapital oqimlariga potentsial ta'sirlarni hisobga olishni va ichki iqtisodiy o'sish ehtiyojlarini sog'lom to'lov balansini saqlash bosimi bilan muvozanatlashtiruvchi siyosatni ishlab chiqishni talab qiladi.
Ochiq iqtisodiyotda ekzogen soliq stavkalari yo'llari va davlat qarzi/YaIM maqsadiga asoslangan fiskal siyosat rejimining miqdoriy makroiqtisodiy oqibatlarini tahlil qiladi. Ushbu sozlashda davlat xarajatlari soliq tushumlari va maqsadli kamomadlarni qamrab oladi. Xususan, biz 2000-yillarda Isroilda olib borilgan siyosatdan so'ng, oldindan e'lon qilingan soliqlarni kamaytirishga, shuningdek, qarz miqdorini kamaytirishga e'tibor qaratamiz. Biz mahalliy ishlab chiqarish import qilinadigan materiallarni talab qiladigan modelni yaratamiz va ushbu siyosatlarning ta'sirini simulyatsiya qilamiz. Tahlil asosiy e'tiborni ushbu siyosat qadamlari e'lonlari va keyinchalik ularni amalga oshirish natijasida hosil bo'lgan dinamikaga qaratadi. Model kelgusida soliqni kamaytirish to'g'risidagi ishonchli e'lon ta'sirga kengaytiruvchi ta'sir ko'rsatadi, degan ma'noni anglatadi
ochiq iqtisodiyotda oldindan e'lon qilingan soliq-byudjet siyosatidagi o'zgarishlarning miqdoriy makroiqtisodiy oqibatlarini ko'rib chiqadi. Tahlilning asosiy jihati bu (a) xalqaro soliq raqobati yoki siyosiy majburiyat natijasida hosil bo'lgan soliq stavkalarining ekzogen yo'li va (b) istak bilan asoslangan davlat qarzi/ishlab chiqarish maqsadi bilan tavsiflangan fiskal siyosat rejimidir. qarzni xalqaro miqyosda qabul qilingan, masalan, Maastrixtning 60 foizlik benchmark darajasida ushlab turish. Keyin davlat xarajatlari soliq stavkalari va qarz maqsadiga mos keladi. Biz tahlil qiladigan fiskal siyosatlar turli soliq stavkalarining e'lon qilingan yo'llari va davlat qarzi maqsadidagi o'zgarishlardir. Maqolada ushbu fiskal tuzilmaning o'zaro ta'siri va iqtisodiyotning ochiq tabiatiga e'tibor qaratilgan. Keyingi paragraflarda biz birinchi navbatda fiskal siyosatni o'rnatishni batafsil ko'rib chiqamiz. Ushbu fiskal tuzilma Barroning (1979) soliq stavkalari va davlat qarzini aniqlash bo'yicha klassik muolajasida bo'lgani kabi odatdagi o'rnatishga nisbatan soliq stavkalari, davlat xarajatlari va davlat qarzining rolini o'zgartiradi. Bunday holda, davlat xarajatlari ekzogen tarzda o'zgarib turadi, soliq stavkalari va davlat qarzi esa endogen tarzda belgilanadi.
2000-yillarda Isroilda olib borilgan moliyaviy siyosatning turi bu fiskal tuzilishga misol bo'la oladi. 2003 yilda hukumat ko'p yillik soliqlarni kamaytirish dasturini e'lon qildi. 2003-2008 yillar davomida soliqlarni kamaytirish dasturi to'liq amalga oshirildi. 2009 yilda hukumat soliq stavkalarini pasaytirish bo'yicha o'z majburiyatini uzaytirdi, bu 2012 yilga qadar, soliq stavkalarining pasayish yo'lidan voz kechilgangacha bajarildi. Shu bilan birga, hukumat davlat qarzini YaIMga nisbatan kamaytirish majburiyatini ham oldi. 2003 yilda bu ko'rsatkich 93 foizni tashkil etdi. 2009 yilda davlat qarzi yalpi ichki mahsulotning 80 foizini tashkil qilganda, hukumat 2020 yilga borib erishiladigan maqsad sifatida yalpi ichki mahsulotning 60 foizini tashkil etuvchi Maastrixt mezonini qabul qildi. Natijada byudjetning qattiqlashishi natijasida davlat xarajatlari YaIMning ulushi sifatida bu davrda asta-sekin kamaydi.