«makroiqtisodiyoT» Fanidan yakuniy nazorat savollari

Ishlab chiqarish usulida hisoblangan YaIM yakuniy tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarishning turli bosqichlarida qo‘shilgan qiymatlar yig‘indisi sifatida aniqlanadi. YaIMni bu usulda aniqlash statistik jihatdan qulay bo‘lishi bilan birga uni hisoblashning muhim shartiga amal qilish, ya’ni bir qiymatni ikki bor hisobga olish, yoki oraliq mahsulot qiymatini YaIMga kiritib yuborishning oldini oladi.
Ishlab chiqarish hajmini to‘g‘ri hisoblash uchun joriy yilda ishlab chiqarilgan tovar va ko‘rsatilgan xizmatlar qiymati bir marta hisobga olinish kerak. Ko‘pgina mahsulotlar bozorga borguncha bir nechta ishlab chiqarish bosqichini o‘taydi. Shu sababli YaIMda ayrim mahsulotlarni ikki va undan ko‘p marta hisobga olmaslik uchun, faqat pirovard
mahsulotning bozor qiymati hisobga olinadi, oraliq mahsulotlar esa hisobga olinmaydi. Yakuniy tovarlar va xizmatlar deganda ularning ishlab chiqarish, yoki ichki ayirboshlash siklidan chiqqan, yakuniy iste’mol, jamg‘arish yoki eksport uchun foydalaniladigan qismi tushuniladi. Yakuniy tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarishda sarflangan oraliq tovarlar va xizmatlar bahosi YaIMga qo‘shilmaydi.
Qo‘shilgan qiymat tovar va xizmatlarning sotish bahosi bilan ularni ishlab chiqarish uchun foydalanilgan xom ashyo va materiallarni sotib olishga qilingan xarajatlar o‘rtasidagi farq ko‘rinishida aniqlanadi.
Qo‘shilgan qiymatlar yig‘indisi ko‘rinishida hisoblangan YaIM tarkibiga sof bilvosita soliqlar, ya’ni davlat budjetiga tushgan qo‘shilgan qiymat solig‘i, aksiz solig‘i va bojxona boji to‘lovlari bilvosita soliqlar bilan davlat budjetidan ishlab chiqaruvchilarga berilgan subsidiyalar o‘rtasidagi farq ham qo‘shiladi.
YaIMni xarajatlar bo‘yicha hisoblash. Bu usul yakuniy foydalanish usuli deb ham yuritilib, unda YaIMni hisoblash uchun yakuniy mahsulotlarni sotib olishga qilingan barcha xarajatlar o‘zaro qo‘shib chiqiladi.
YaIMni xarajatlar orqali hisoblash formulasini quyidagicha tasvirlash mumkin:
YaIM = C + I + G + Xn
YaIMni daromadlar (taqsimot usuli) bo‘yicha hisoblash. YaIMni daromadlar bo‘yicha aniqlashda yakuniy mahsulotni ishlab chiqarish jarayonida rezident-ishlab chiqarish birliklari tomonidan, qo‘shilgan qiymatlar hisobidan, to‘langan dastlabki daromadlar qo‘shib chiqiladi.
YaIMni daromadlar ko‘rinishida yalpi qo‘shilgan qiymatni ko‘rsatilgan uch guruhga bo‘lib topish mumkin:
YaIM = Tn + W+R

4. Iqtisodiy davrlarning mohiyati va sabablarini izohlang.

4. Ishlab chiqarish, bandlilik va inflyatsiya darajasining davriy tebranishiga iqtisodiy davrlar deyiladi.
Ayrim iqtisodiy davrlar boshqalaridan o‘tish davrining davomiyligi va faolligi bilan farq qiladi.
Iqtisodiy davrlar to‘rtta bosqichni o‘z ichiga oladi.
Pasayish (retsessiya) ishlab chiqarish va bandlik darajalari kamayadi, ammo bahoning o‘sish darajasi pasaymaydi. Bu bosqich faol va uzoq davom etsagina bahoning o‘sish darajasi sustlashishi mumkin Pasayishning quyi nuqtasi ishlab chiqarish va bandlik eng quyi darajaga tushadi va turg‘unlik davri boshlanadi.
Jonlanish
ishlab chiqarish va bandlik darajasi asta-sekin oshib, ishlab chiqarish quvvatlaridan to‘liq foydalanish va to‘liq bandlik darajasiga erishiladi.
«Cho‘qqi»
ish bilan to‘liq bandlik, ishlab chiqarish to‘la quvvatda ishlayotganligi, shuningdek, mahsulotlarning baho darajasining o‘sish holati kuzatiladi.

5.Iqtisodiy tebranishlarning turli tarmoqlarga ta’siri bir xil bo‘lmasligi sabablarini tushuntirib bering.

5. Iqtisodiy inqirozlar oqibatida yuqori darajada yo‘qotishga uchraydigan tarmoqlar va aholi qatlamlari

Ishlab chiqarish vositalari (investitsion tovarlar) ishlab chiqaruvchi sanoat tarmoqlari
qurilish (uy-joy va i/ch ob’ektlari qurilishi)
uzoq muddatli foydalanadigan iste’mol tovarlari ishlab chiqarish tarmoqlari
doimiy, bir xil daromad oluvchi iste’molchilar
Iqtisodiy inqiroz oqibatlaridan kamroq yo‘qotish-ga uchraydigan tarmoqlar va aholi qatlamlari
Kundalik iste’mol tovarlari ishlab chiqaruvchi tarmoqlar va sohalar
Iqtisodiyotning nisbatan monopol mavqeiga ega bo‘lgan ishlab chiqaruvchi tarmoqlari
Miqdori qayd qilinmagan yuqori daromad oluvchilar

6. 
   Iqtisodiy tebranishlarning ko‘rsatkichlari
   

6. Iqtisodiy tebranishlar (davr)ning ko‘rsatkichlari:
Iqtisodiy tebranishlarning asosiy ko‘rsatkichlaridan biri bu iqtisodiy o‘sish sur’ati (g), quyidagi formula bo‘yicha xisoblanadi:
g = [(Yt – Yt – 1) / Yt – 1 ] x 100%, bunda,
Yt – joriy yilning real YaIM;
Yt – 1 –bazis yilning real YaIM.

7. Iqtisodiy tebranishlarning endogen nazariyalari va ularning mohiyati

7. ko‘pchilik iqtisodchilar iqtisodiy sikllarni baribir qandaydir iqtisodiy hodisalar bilan bog‘lash zarur, deb hisoblaydi, ya’ni iqtisodchilarning ko‘pchiligi ­– endogen nazariya tarafdorlaridir.
Endogen nazariyalar siklik tebranishlar iqtisodiy tizimning ichidagi (o‘zidagi) sabablar bilan izohlaydilar.
Endogen nazariya tarafdorlarining fikricha, iqtisodiy sikllarga aynan iqtisodiy omillar sabab bo‘ladi. Bunday iqtisodiy sabablarga, masalan, quyidagilar kiradi:
Markaziy bankning rag‘batlantiruvchi yoki to‘xtatib turuvchi kredit-pul siyosati;
iste’molchilar faoliyatining faollashuvi yoki so‘nishi;
innovatsiyalar;
asosiy kapitalning yangilanishi.

8. Iqtisodiy tebranishlarning ekzogen nazariyalari va ularning mohiyati

8. Ekzogen nazariyalar siklik tebranishlarni iqtisodiy tizimdan tashqaridagi sabablar bilan izohlaydilar.
Ekzogen nazariya tarafdorlarining fikricha, iqtisodiy sikllarga noiqtisodiy omillar sabab bo‘ladi. Bunday omillar qatoriga quyidagilar kiritiladi:
ruhiy (psixologik) kayfiyatlar (insoniyat jamiyatini qamrab oluvchi tushkunlik (pessimizm) va ko‘tarinkilik (optimizm) to‘lqinlari mos ravishda iqtisodiy kon’yunkturaning tanazzul va yuksalishlarini keltirib chiqaradi);
siyosiy shoklar (yuksalishlarni hukumatning saylovlar oldidan jonlanishi bilan izohlovchi siyosiy-iqtisodiy sikl nazariyasi);
tabiiy ofatlar (suv toshqini, zilzilalar tanazzul sabablari sifatida, aholining iqtisodiy faolligini quyosh faolligi bilan bog‘lagan Jevonsning quyoshdagi dog‘lar nazariyasi va hokazo)

9. Iqtisodiy tebranishlarning tipologiyasini izoxlang

9. Iqtisodiy tebranishlarning tipologiyasi
Davomiyligi bo‘yicha:
-qisqa muddatli;
-o‘rta mudattli;
-uzoq muddatli.
Shakli bo‘yicha:
-tarkibiy;
- tarmoq.
Amal qilish doirasi bo‘yicha:
-sanoat,
-qishloq xo‘jaligi.
Amal qilish xududi bo‘yicha
milliy;
halqaro;
global
Kelib chiqish sabablari bo‘yicha:
neft; oziq-ovqat;
energetik; xomashyoviy;
ekologik; valyutaviy.

10. Kondratevning «Uzun to‘lqinlar» nazariyasining mohiyati

10. Bunda u iqtisodiy o‘sishning ko‘p omilli tahlilini o‘tkazib,
ya’ni tovar narxlari, kapital uchun foiz, nominal ish haqi, tashqi savdo aylanmasi kabi makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning o‘rtacha darajasini umumlashtirish natijasida bir qator katta sikllarni ajratib ko‘rsatadi.

11.Davriy tebranishlar va nodavriy tebranishlar: mohiyati va farqi nimadan iborat?

11.

12.Davlatning antisiklik siyosati: mohiyati va yo‘nalishlari.

Iqtisodiy tebranishlar sabablarini, ularga ta’sir etuvchi omillarni o‘rganish, iqtisodiy tebranishlar amplitudasini qisqartirish barcha makroiqtisodiy siyosatining muhim maqsadlaridan biridir.
Milliy iqtisodiyotda iqtisodiy tebranishlarning salbiy oqibatlarini bartaraf etishga qaratilgan davlatning siyosati antisiklik siyosat deb ataladi.
Neokeynschilik Neokonservatizm
Fiskal va pul-kredit siyosati orqali yalpi talab va yalpi taklif tartibga solinadi.
Birinchi yo‘nalish tarafdorlari yalpi talabni fiskal siyosat orqali rag‘batlantirishni ilgari suradi, ikkinchi yo‘nalish tarafdorlari esa yalpi taklifni pul-kredit siyosat orqali.

13.Ishchi kuchi bozorida muvozanat qanday shakllanadi?

13. Ishsizlar – bu, ishchi kuchining bir qismi bo‘lib, ijtimoiy ishlab chiqarishda band bo‘lmagan, lekin ishlashni xohlovchi va faol ish qidirayotgan aholidir.
Ishsizlik darajasi deb ishsizlarni ishchi kuchi soniga nisbatiga (% hisobida) aytiladi va uni quyidagi formula bilan aniqlash mumkin:
Ishsizlik darajasi =(ishsizlar soni / ishchi kuchi soni)x100
Tabiiy ishsizlik darajasi 5-6%
Ishsizlik darajasining kritik nuqtasi -10%
14.Ishsizlikning iqtisodiy va noiqtisodiy oqibatlari nimadan iborat?
14. Ishsizlikning oqibatlari
Iqtisodiy – Makroiqtisodiy beqarorlik , Yaimdagi yo‘qotishlar
Noiqtisodiy - psixologik va ijtimoiy, siyosiy

15.Ishsizlik sabablarini izohlang.

15. Iqtisodiyotdagi tarkibiy o‘zgarishlar yangi texnologiyalarni joriy qilinishi ishlab chiqarishdagi ishchi kuchini tejaydi
Iqtisodiy pasayish va depressiya, mehnat resurslariga bo‘lgan talab keskin pasayadi.
Xukumat va kasaba uyushmalarning faoliyati: minimal ish haqi to‘lash shkalasining oshirilishi ishlab chiqarish xarajatlarini oshiradi, bu - ishchi kuchiga talabni keskin pasaytiradi
Iqtisodiyotning ayrim tarmoqlaridagi mavsumiy faoliyat dinamikasi.
Aholi demografik tarkibidagi o‘zgarishlar, aholining tabiiy ko‘payishi, aholi tarkibida yoshlar salmog‘ining o‘sishi

16.Ouken qonunining mohiyatini tushuntirib bering.

Ishsizlik darajasi va YaIM uzilishi o‘rtasidagi miqdoriy nisbatni ingliz iqtisodchisi Artur Ouken matematik holda isbotlab bergan.
1968-1969 yillarda AQSh Prezidenti huzuridagi Iqtisodiy maslahatchilar Kengashining raisi. agar ishsizlikning haqiqiy darajasi uning tabiiy darajasidan bir foizga oshib ketsa, ya’ni davriy ishsizlik 1 foizni tashkil etsa milliy iqtisodiyot YaIMni ikki yarim foizga kam yaratadi. YUZ= -2,5[ u –u*]
u* – ishsizlikning tabiiy darajasi;
u – ishsizlikning haqiqiy darajasi.

17.Ishsizlik va inflyatsiya o‘rtasidagi bog‘liqlikni izohlab bering.

17. filps egri chizig’i

18.Yalpi talabning mohiyatiga va yalpi talab egri chizig‘iga izoh bering.

Yalpi talab (aggregate demand, AD)
– barcha iste’molchilar, ya’ni aholi, korxonalar va davlat tomonidan narxlarning muayyan darajasida sotib olinishi mumkin bo‘lgan turli tovarlar va xizmatlarga bo‘lgan talabning umumiy hajmidir.

19. Yalpi talabning baho omillarini unga ta’siri mexanizmini tushuntirib bering.
19. Yalpi talab hajmiga ta’sir etuvchi omillar
Narx darajasiga bog‘liq omillar
Mazkur samaraning mohiyati shundan iboratki, narx darajasining o‘sishi bilan pulga bo‘lgan talab ham ortadi. Bu esa muomaladagi pul miqdorining o‘zgarmagan hajmi sharoitida foiz stavkasining o‘sishiga olib keladi. O‘z navbatida foiz stavkasining o‘sishi iste’mol va investitsiya sarflari hajmini pasaytiradi. Chunki foiz stavkalarining oshib ketishi aholi tomonidan uy va uy jihozlari, avtomobil kabi uzoq muddatli iste’mol tovarlarini sotib olish uchun kredit olishni samarasiz qilib qo‘yadi. Shuningdek, tadbirkorlar ham foizning yuqori darajasida o‘zlarining nisbatan past daromad keltiruvchi investitsiya loyihalarini amalga oshirishdan voz kechadilar.

20.Yalpi taklif egri chizig‘i shakli qaysi sabablarga ko‘ra murakkab ko‘rinishga ega?
20. Qisqa muddatli davrda yalpi taklif egri chizig‘ining ko‘rinishi bir oz murakkabroq bo‘lib, uchta kesmani o‘z ichiga oladi.
I. Yotiq kesma.
U ba’zida «keynscha» kesma deb ham atalib, iqtisodiyotning tanazzul yoki turg‘unlik pallasidagi holatini aks ettiradi. Yotiq kesma milliy ishlab chiqarish potensial hajmi (chizmadagi Yt nuqta)dan ancha kam bo‘lgan ishlab chiqarishning real hajmi (chizmadagi Y1 nuqtaga qadar bo‘lgan hajm)ni o‘z ichiga oladi. Ya’ni, bu oraliqda mamlakatdagi mavjud ko‘plab ishlab chiqarish quvvatlari, mashina, uskuna va ishchi kuchi ishlab chiqarishga jalb etilmaydi yoki ulardan to‘liq foydalanilmaydi.
II. Oraliq kesma.
Y va Yt nuqtalar orasidagi mazkur kesma milliy ishlab chiqarish real hajmining ko‘payishi narx darajasining o‘sishi bilan birga borishini ko‘rsatadi. Bu ishlab chiqarishning to‘liq quvvat bilan ishlay boshlaganidan, korxonalarning ancha eski va kam samarali uskunalardan foydalana boshlaganligidan guvohlik beradi. Ishlab chiqarish hajmining kengayib borishi bilan qo‘shimcha ishchi kuchi ham ishga jalb qilinadi
III. Tik kesma.
U ba’zida «klassik» kesma deb ham atalib, iqtisodiyot o‘zining to‘liq yoki tabiiy darajasiga erishganligini ko‘rsatadi. Bunda iqtisodiyot ishlab chiqarish imkoniyatining shunday nuqtasida (chizmadagi Yt nuqta) joylashadiki, bunda qisqa muddatda ishlab chiqarish hajmini yanada kengaytirishga erishish mumkin emas. Iqtisodiyot to‘liq quvvat bilan ishlay boshlaganligi sababli narxning to‘xtovsiz oshib borishi ham ishlab chiqarish real hajmining ko‘payishiga olib kelmaydi

21.Yalpi taklifning keynscha modelini tasvirlab bering va mohiyatini tushuntiring.

21. Yalpi taklifning keyns kesmasida milliy ishlab chiqarishning haqiqiy hajmi
uning potensial hajmidan, ya’ni to‘liq bandlik sharoitida erishishi mumkin bo‘lgan hajmidan kamdir. Demak bu kesma iqtisodiyot pasayish bosqichida bo‘lgan va katta miqdordagi resurslardan foydalanilmagan sharoitni ko‘rsatadi. Foydalanilmayotgan ushbu resurslarni esa baholar darajasiga ta’sir ko‘rsatmagan holda ishga tushirish mumkin. Bu kesmada milliy ishlab chiqarish hajmi oshishi baholar darajasi o‘zgarmay qolgan sharoitda ro‘y beradi. Yalpi taklif egri chizig‘ining Keyns kesmasida iqtisodiyotni nisbatan qisqa muddatda amal qilishini xarakterlaydi. Bu kesmada yalpi taklifni tahlil qilish quyidagi shartlarga tayanadi:

22.Yalpi taklifning klassik modelini tasvirlab bering va tushuntiring.

Vertikal yoki klassik kesmada iqtisodiyot to‘liq bandlik sharoitiga yoki
ishsizlikning tabiiy darajasi sharoitiga erishgan vaziyatni ko‘ramiz. Iqtisodiyot egri
chiziqning bu kesmasida o‘zining ishlab chiqarish potensiali darajasida bo‘ladi. Bu shuni bildiradiki, baholarning har qanday oshishi ishlab chiqarish hajmining oshishiga olib kelmaydi. Chunki, iqtisodiyot to‘liq quvvatda faoliyat ko‘rsatayapti. To‘liq bandlik sharoitida ayrim firmalar boshqa firmalarga nisbatan resurslarga yuqoriroq baholarni taklif etish orqali ishlab chiqarish hajmini oshirishga harakat qiladi.
Ammo, bunday holatda ayrim firmalarning resurslar va ishlab chiqarish hajmini
oshirishi, boshqalari uchun yo‘qotishga olib keladi. Natijada bu mahsulotlar bahosi oshishi mumkin, lekin ishlab chiqarishning real hajmi o‘zgarmay qoladi.
Klassik nazariyada yalpi taklifni tahlil qilish quyidagi shartlarga tayanadi:
-ishlab chiqarish hajmi faqatgina ishlab chiqarish omilari hajmiga va
texnologiyalarga bog‘liq va baholar daoajasiga bog‘liq emas;
-ishlab chiqarish omillari va texnologiyalarda o‘zgarish sekinlik bilan ro‘y beradi;
-iqtisodiyot to‘liq bandlik sharoitida amal qiladi, ya’ni ishlab chiqarish hajmi
potensial darajaga teng;
-baholar va nominal ish haqi o‘zgaruvchan, ularning o‘zgarishi bozorlarda
muvozanatni ta’minlab turadi.

23.Iste’mol va jamg‘arish miqdorlariga daromaddan boshqa ta’sir etuvchi omillar.

Iste’mol vajamg‘arishhajmiga ta’sir etuvchi omillar
Uy xo‘jaliklari daromadlari
Uy xo‘jaliklarida to‘plangan mulk hajmi
Baholar darajasi
Iqtisodiy kutish
Iste’molchilar qarzlari hajmi
Soliqqa tortish hajmi

24.Akselerator modelining mohiyatini tushuntirib bering.

24.

24. Pulga talabning klassik nazariyasi
Pulga talabning klassik nazariyasi.
Pulning miqdoriy nazariyasi pulga bo‘lgan talabni almashinuv tenglamasi
yordamida aniqlaydi:
M · V = P · Y
Bu yerda: M – muomaladagi pul miqdori; V – pulning aylanish tezligi;
P – baholar darajasi (baho indeksi); Y – real YaIM.
Pulning aylanish tezligi, iqtisodiyotda bitimlar tarkibi nisbatan barqaror
bo‘lganligi uchun ham doimiy kattalik deb qabul qilinadi. Ammo bank tizimiga hisobkitoblarni tezlashtiruvchi texnik vositalar joriy qilinishi natijasida u o‘zgarishi mumkin V doimiy bo‘lgan sharoitda almashtirish tenglamasi quyidagicha bo‘ladi:
M · V* = P · Y (Fisher tenglamasi), bundan:
P · Y
M= -----------
V*
P · Y – nominal YaIM miqdorini bildirishini va doimiy miqdorligini hisobga
olsak, muomala uchun zarur bo‘lgan pul miqdori ishlab chiqarilayotgan tovarlar va
xizmatlar miqdori va ularning bahosi o‘zgarishlariga, boshqacha aytganda, nominal
YaIM o‘zgarishiga bog‘liq. Muomaladagi pul massasining o‘zgarishi, klassik nazariyaga ko‘ra, Y sekin o‘zgarishi tufayli asosan baholar darajasiga ta’sir ko‘rsatadi. Bu holatn“pulning neytralligi” nomini olgan.
Monetaristlar qoidasiga ko‘ra hukumat pul massasining o‘sish sur’atini, real
YaMMning o‘rtacha o‘sish sur’ati darajasida ta’minlab tursalar iqtisodiyotda baholar darajasi barqaror bo‘ladi.

26.Pul agregatlari va uni belgilashda qaysi tamoyilga amal qilingan?

Pul agregatlarining tarkibi va miqdori turli mamlakatlarda o‘zaro farq qilish mumkin. Quyida umumlashtirib olingan pul agregatlari
tarkibini keltiramiz:
M0 – muomaladagi naqd pullar; M1 = M0 + talab qilib olinadigan depozitlar + chekli omonatlar + yo‘l cheklari; M2 = M1 + muddatli depozitlar + jamg’arma depozitlari; M3 = M2 + depozit sertifikatlari + jamg’arma sertifikatlari + davlatning qimmatli qog’ozlari. Makroiqtisodiy tahlilda M1 va M2 pul agregatlari eng ko‘p foydalaniladi. Pul agregatlarining dinamikasi turli sabablarga bog‘liq.
Masalan, daromadlarning oshishi natijasida M1ga talab tezroq o‘ssa, foiz stavkasining o‘sishi natijasida M2 va M3ga talab M1ga nisbatan tezroq o‘sadi.

27. Fiskal siyosatning mohiyati, maqsadlari, vositalarini izohlab bering