Maliyyə hesabatı

Uçot qiymətlərində dəyişikliklər

Maliyyə hesabatını tərtib edən zaman mühasib daima aşağıdakı müx- təlif əmsallar və göstəricilərlə üz-üzə gəlməli olur:

• 
  aktivlərin faydalı istifadə müddətinə qiymət verilməsi;
  
• 
  ləğv etmə dəyəri;
  
• 
  yığılıb qalan debitor borcları;
  
• 
  zəmanətli xərclər;
  
• 
  pensiya xərcləri və i.a.
  

Bu qəbildən olan gələcək hadisələr və şərtlər birmənalı və dəqiq şəkildə müəyyənləşdirilə bilməz. Müvafiq surətdə uçot qiymətlərində dəyi- şikliklər qaçılmaz hadisələrdən biridir.
11№-li MMUS-a uyğun olaraq, dəyişiklikləri əks etdirmək üçün cari və perspektiv yanaşmalara yol verilir.
Uçot qiymətlərində dəyişikliklərin nəticəsi xalis mənfəətin, yaxud zərərin hesablanmasına aşağıdakı dövrlərdə daxil edilməlidir:

• 
  dəyişikliyin baş verdiyi vaxt (əgər, dəyişiklik həmin dövrə təsir göstərirsə);
  
• 
  dəyişikliyin nə zaman baş verməsi və gələcək dövrlər (əgər dəyişiklik onların hər birinə təsir göstərirsə).
  

Uçot qiymətlərində dəyişikliklərə misal olaraq şübhəli borcların, amortizasiya olunan aktivlərin faydalı istifadə müddətlərinin dəyişilməsi, köhnəlmiş ehtiyatların qiymətlərinin dəyişilməsi göstərilə bilər.
Uçot siyasətində baş verən dəyişiklikləri uçot qiymətlərində baş verən dəyişikliklərdən fərqləndirmək kifayət qədər çətin və mürəkkəbdir. Belə hallarda dəyişiklik uçot qiymətlərində baş verən dəyişiklik kimi traktovka olunur və müvafiq informasiyalar açıqlanır. Məsələn, əsas vəsaitlərin amortizasiyası metodundakı dəyişiklik özlüyündə iqtisadi səmərə alınması sxeminin yenidən nəzərdən keçirilməsi kimi başa düşülməlidir. Bu, mahiy- yətcə qiymətləndirmə deməkdir. Uçot siyasətinin nəzəri cəhətdən dəyişik- liyə uğraması aktivlərin amortizasiyasının olmamasından onlardan faydalı istifadə müddəti ərzində amortizasiya hesablanmasına keçilməsi demək olardı (bu qaydanı MHBS qadağan edir).
Əgər müəssisə amortizasiya olunan yeni uzunmüddətli aktivləri satın almaqla onların dəyərinin maliyyə nəticələrinə (amortizasiya metodları)

keçirilməsi haqqında qərar qəbul edirsə və bu zaman əvvəllər əldə olunan aktivlərin analoji qrupları köhnə metodla amortizasiya olunmaqda davam edirsə, bu hal uçot siyasətində dəyişiklik kimi xarakterizə olunur. Lakin belə situasiyalarda retrospektiv yanaşmanın tətbiqi vacib deyildir. Həmin qərarın maliyyə nəticələrinə təsiri hesabata əlavələrdə kifayət qədər ətraflı açıqlanmışdır. Əgər amortizasiya metodlarında dəyişiklik haqqında qərar amortizasiya olunan bütün uzunmüddətli aktivlərə şamil edilirsə, onda belə bir dəyişiklik uçot siyasətindəki dəyişiklik kimi qeydə alınmalıdır. Eyni zamanda «Torpaq, tikili və avadanlıqlar üzrə» 7№-li Standartda və «Qeyri- maddi aktivlər üzrə» 12№-li Standartda belə dəyişikliklər uçot siyasətində deyil, uçot qiymətlərində dəyişikliklər kimi təsnifləşdirilir.

Uçot qiymətlərindəki dəyişikliklərin nəticələri mənfəət və zərərlər haqqında hesabatın həmin təsnifat maddələrinə də daxil edilməlidir. Hesabata əlavələrdə aşağıdakı informasiyaların açıqlanması tələb olunur:

• 
  cari dövrdə əhəmiyyətli təsir göstərən, yaxud sonrakı dövrlərdə əhəmiyyətli təsir göstərməsi gözlənilən uçot qiymətlərindəki dəyişikliklərin xarakteri və kəmiyyəti;
  
• 
  miqdarca qiymətləndirmənin həyata keçirilməsinin praktik olaraq qeyri-mümkünlüyü.
  

Daxili nəzarətin effektiv sisteminə, uçot işçilərinin və rəhbərlərin yüksək peşəkarlığına və məsuliyyətinə baxmayaraq, səhvlərin miqdarını əhəmiyyətli dərəcədə azaltmaq olar, lakin onların təzahürünü tamamilə aradan qaldırmaq çox çətindir. Nəticədə, xüsusən də əvvəlki dövrlərdə mey- dana çıxan maddi səhvlərin düzəldilməsinin uçotu metodlarının standart- laşdırılması zərurəti yaranmışdır. Səhvlərin düzəldilməsinin uçotuna xüsusi olaraq yanaşmanın tətbiqini zəruri edən başlıca meyar onun maddiliyində- dir. Belə bir maddiliyə görə hər bir səhv, yaxud bütövlükdə səhvlərin məc- musu ayrılıqda qiymətləndirilməlidir.
Əgər belə səhvlər maddiliyə uyğun gəlmirsə, başqa sözlə, maliyyə hesabatlarına əhəmiyyətli təsir göstərə bilmirsə, onda bu səhvlər cari ilin mənfəət və zərərlər haqqında hesabatında düzəlişə məruz qalmalıdır. Əv- vəlki dövrlərin səhvləri düzəldildikdə, səhvlərin aşkar olunduğu əvvəlki dövrlərdə verilən məbləğlər yenidən hesablanmalıdır.
Əgər səhvlər daha əvvəlki dövrlərə aiddirsə, həmin dövrlərin aktiv- lərinin, öhdəliklərinin və kapitalının ilkin saldoları yenidən hesablanılır.

Əgər yenidən hesablamaq mümkün deyildirsə, aktivlərin, öhdəliklərin və kapitalın ilkin saldolarını ən əvvəlki dövrlərə görə yenidən hesablamaq lazımdır. Bu zaman retrospektiv yenidən hesablamaq imkanları da nəzərdən keçirilməlidir.

Cari və gələcək dövrlərə təsir göstərən səhvləri onların aşkara çıxa- rıldığı dövrlərdə düzəliş etmək tələb olunur. Bu hadisələr haqqında infor- masiyaların hesabatda açıqlanmasına ehtiyac yoxdur.
Səhvlər və uçot qiymətləri arasındakı əsas fərq informasiyaların möv- cudluğu və onlara girişlə əlaqədardır. Belə ki, qiymətləndirmə dəqiqləşdir- mə və düzəliş tələb edir. O, özünün mahiyyətinə görə informasiyaların qey- ri-müəyyənliyi və çatışmaması əsasında qurulmuşdur. Nisbətən gec verilən məlumatlar ya özünün təsdiqini tapır, ya da verilən qiyməti rədd edir. Məhz buna görə də bütün ziddiyyətlər düzəlişə məruz qalmalıdır. Səhvlər isə əksinə, hesabatın tərtib olunduğu tarixə mövcud olan informasiyalardan düzgün istifadə olunmaması ilə nəticələnir. Gələcəkdə həmin səhvlərin ara- dan qaldırılması heç bir vəhclə yeni informasiyaların alınması ilə əlaqədar deyildir.
Hesabata əlavələrdə aşağıdakı informasiyaların açıqlanması nəzərdə tutulur:

• 
  əvvəlki dövrlərə görə səhvlərin xarakteri;
  
• 
  verilmiş hər bir dövrə görə düzəlişlərin kəmiyyəti;
  
• 
  ən əvvəlki dövrlərdə verilən düzəlişlərin kəmiyyəti.
  

Əgər, tam yenidən hesablama qeyri-mümkündürsə, onun səbəbləri açıqlanmalı və izahı verilməlidir.
Müəssisə yeni, yaxud düzəliş aparılan standartı tətbiq edirsə, bu xü- susi situasiya hesab olunur. Baxmayaraq ki, belə hallar uçot siyasətində baş verir, onlar əslində uçotun əsaslarının dəyişdirilməsi kateqoriyasına aiddir.
Standart təsdiq olunduqda uçot siyasətindəki dəyişikliklər belə həyata keçirilməlidir:

• 
  keçid təlimatlarının qaydalarına uyğun olaraq retrospektiv, yaxud perspektiv yanaşma tələb oluna bilər;
  
• 
  keçid təlimatı olmadıqda retrospektiv yanaşmanın tətbiqi ilə.
  

Düzəlişlər müəssisənin mövcud olduğu tarixdən beynəlxalq, yaxud milli standartların tətbiqindən alınan effekti əks etdirməlidir. Bu zaman hər hansı bir standartın qüvvəyə minməsinin konkret tarixini nəzərə almağa

ehtiyac yoxdur. Tarixin göstərilməsi nəticələri əhəmiyyətli dərəcədə təhrif edə bilər, habelə əməliyyatların əmək tutumunun son dərəcədə mürəkkəb- ləşdirməsinə gətirib çıxarar.