Marcin Błaszczyk Biologia I genetyka

2.2.8.1. Odruchy bezwarunkowe i warunkowe 
Opisany wcześniej w rozdziale 2.2.4., odruch utrzymywania napięcia 
mięśni poprzecznie prążkowanych jest jednym z wielu przykładów 
odruchów bezwarunkowych. Innym przykładem stosunkowo prostych 
odruchów jest np. zwężanie źrenic pod wpływem światła (siatkówka → 
neurony aferentne → jądro dodatkowe nerwu III → neurony eferentne → 
mięśnie zwieracze źrenicy).
Inne odruchy bezwarunkowe mogą być nieco bardziej złożone, 
angażujące nie jeden efektor, ale całe akty ruchowe, sekwencje 
zautomatyzowanych czynności, np. dotknięcie policzka niemowlęcia 
wyzwala odruch szukania i ssania (niemowlę odwraca głowę w kierunku 
bodźca, szuka ustami źródła bodźca, po znalezieniu – zaczyna ssać bez 
względu na to czy będzie to pierś, smoczek czy palec). 
Z kolei np. odruch związany z powstawaniem rumieńca pod wpływem 
emocji jest dużo bardziej skomplikowany na poziomie OUN – tu 
konieczna jest złożona analiza bodźców, prowadząca do rozpoznania 
sytuacji pobudzenia emocjonalnego w związku z np. obecnością innej 
osoby w konkretnych okolicznościach; następuje pobudzenie układu 
współczulnego i receptorów β-adrenergicznych ścian naczyń krwio-
nośnych skóry policzków – szerszych niż inne i bardziej powierzchniowo 
położonych – i rozszerzenie ich (w innych rejonach występują raczej 
tylko receptory α-adrenergiczne).
Za jeszcze bardziej złożone czynności odruchowe można 
w uproszczeniu uważać działania instynktowne. Są to ciągi zachowań 
wywołane jednocześnie przez bodźce zewnętrzne oraz narastające 
popędy, tj. zaprogramowane podstawowe potrzeby organizmu, związane 

---

65 
z ośrodkami motywacyjnymi (rozdział 2.2.8.3.). Takimi zachowaniami 
są np.: budowanie gniazd, migracje sezonowe (wywoływane np. 
zmieniającym się stopniowo cyklem dzień/noc, zmianą temperatur itd.), 
pielęgnacja ciała, rytuały godowe (wywołane u różnych gatunków różnie, 
np. bodźcami wzrokowymi pasującymi do wzorców lub feromonami itd.), 
automatyczne zachowania po urodzeniu się (wykluciu), np. kierowanie 
się żółwi morskich do morza czy imprinting (ptaki po wykluciu za matkę 
uznają pierwszy poruszający się obiekt, jaki zobaczą) itd. 
Odruchy bezwarunkowe są jednym z podstawowych rodzajów kontroli 
funkcji narządów organizmu, umożliwiającym automatyczną reakcję na 
docierające bodźce. Ich podstawą są determinowane genetycznie, 
wrodzone struktury neuronalne. Tworzą się one w OUN niezależnie od 
wpływów środowiska. 
Organizm ma jednak możliwość modyfikowania swoich zachowań pod 
wpływem bodźców środowiskowych, uczenia się. Możliwe jest wytwarzanie 
odruchów warunkowych, czyli wyzwalania reakcji bezwarunkowych 
przez bodziec inny niż bezwarunkowy. Mechanizm warunkowania 
(wpajania odruchów warunkowych) opisał I. P. Pawłow na modelu 
wydzielania śliny przez psy. W normalnych warunkach widok i zapach 
pokarmu powoduje zwiększenie wydzielania śliny. Jest to odruch bez-
warunkowy: ślina jest potrzebna do ułatwienia przełykania i rozpoczęcia 
trawienia, zatem jej wydzielanie jest adekwatną reakcją na bodziec, 
którym jest pojawienie się pokarmu. Z kolei, np. sygnał świetlny lub 
dźwięk dzwonka nie mają w tym układzie żadnej wartości biologicznej – 
nie informują o istotnej zmianie w środowisku, nie wywołują więc żadnej 
reakcji. Jeśli jednak za każdym razem dzwonek (bodziec warunkowy) 
poprzedzi pokarm (bodziec bezwarunkowy) – zostanie on skojarzony 
z bodźcem bezwarunkowym i po kilku powtórzeniach zacznie wywoływać 
reakcję taką, jak pojawienie się pokarmu (wzrost wydzielania śliny).
Podobnie można uzależnić wystąpienie bodźca bezwarunkowego (np. 
pokarmu lub bólu) od wykonania czynności. Powstawanie odruchów 
warunkowych jest więc zależne od układu kary i nagrody (można 
mówić o warunkowaniu negatywnym i pozytywnym) oraz od stanu