Markaziy Osiyo davlatlari iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi

2-asosiy savol bayoni: O’rta Osiyo respublikalari-O’zbekiston, Turkmaniston, Tojikiston va Qirg’iziston mustaqillikka erishganlaridan so’ng o’z oldilarida turgan muhim siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy muammolarini hal etmoqdalar. Jumladan, milliy iqtisodiyotni mustahkamlash, uni bozor munosabatlariga o’tish davri talablariga muvofiqlashtirish, mavjud tabiiy, sotsial-iqtisodiy va boshqa imkoniyatlardan to’la va samarali foydalanish, mamlakatning geosiyosiy mavqeini yanadi takomillashtirish masalalari katta ahamiyat kasb etadi. Shuningdek, aholi muammolarini ijobiy hal etish, uning yashash sharoitini tubdan yaxshilash, sifat ko’rsatkichlariga e’tibor berish ayniqsa dolzarbdir.
Odatda, tabiat bilan jamiyat taraqqiyoti o’rtasida muayyan darajadagi mutanosiblik kerakligidek, aholi va iqtisodiyot rivojlanishi ham bir-biriga muvofiqlashuvi lozim. Shu ma’noda, iqtisodiyot, moddiy ishlab chiqarish jabhalari aholi (nufus) sonining o’sishiga nisbatan ancha ildamroq ustuvorroq rivojlanmoqi kerak.
O’z navbatida iqtisodiyotning bunday bo’lishiga aholining o’sib borayotgan talab va ehtiyojlari, "sotsial buyurtmalar" ham sabab bo’ladi. Zero, faqat mustahkam iqtisodiyot negizidagina xalq farovonligi, uning moddiy va ma’naviy xayoti, turmush sharoiti yildan-yilga yaxshilanib boradi, aholining noz-ne’matlarga bo’lgan talabi to’laroq qondiriladi.
Umuman olganda, demografik va iqtisodiy taraqqiyot masalasi, ularning mushtarak birligini shakllantirish va uyg’unlashtirish dunyoning barcha mamlakatlari uchun xos va ular ushbu muammoni echishga turlicha yondashadilar. Bu xususda asosan ikki yo’l bo’lib, u ham bo’lsa iqtisodiyot rivojini aholi o’sishiga moslashtirish va aksincha, aholi sonini mavjud iqtisodiy imkoniyatlardan kelib chiqqan holda hamda ushbu masalani davlatning rasmiy demografik siyosati asosida tartibga solish va uning o’sishini chegaralashdan iboratdir.
Albagga, bu ikki yo’nalishni qat’iy ravishda bir-biriga muqobil qo’yish xato, chunki har qanday sharoitda ham demopentrik printsip ustun turadi. Binobarin, amalda ko’proq birinchi yo’nalish qo’llanilmoqda va bu shubhasiz, mantiqan to’tridir. Sababi, iqtisodiyot, moddiy borliq, milliy daromad aholi soni o’sishiga nisbatan taxminan 3-4 marta tezroq yoki ko’proq o’smog’i lozim.
Shu bilan birga ba’zi davlatlar iqtisodiy tanglik, ekologik vaziyatning nochorligi va boshqa sharoitlar tufayli aholi soni o’sishini pasaytirishga (to’xtatishga) mo’ljallangan demografik siyosatni o’tkazmoqdalar. Ayni paytda iqtisodiyotni rivojlantirish maqsadida aholi sonining kamayishini to’xtatish va uning barqaror o’sishini rag’batlantirishga moyil yoki intiluvchi davlatlar ham yo’q emas.
Yana shuni qayd etmoq joizki, ayrim mintaqa va mamlakatlarda ekologik muxit va ijtimoiy hayotning yomonlashuvi oqibatida aholining "aylanma harakati" (oboroti) ko’paymoqda-yuqori darajadagi tug’ilish ko’rsatkichlari ayni vaqtda, afsuski, xuddi shunay yuqori miqdordagi o’lim, va ayniqsa, ko’proq bolalarning nobud bo’lishi bilan sodir bo’lmoqda. Bu noxush holat, albatta, yqtisodiy va ijtimoiy (ma’naviyat, tarbyyaviy) jihatdan ham maqbul emas. Zero, bunday sharoitda aholining o’rtacha yashash umri qisqaradi, uning sifat ko’rsatkichlariga, naslu-nasabi, sog’lom avlodni etishtirishga katga zarar etkaziladi.
Ma’lumki, Markaziy Osiyo davlatlarining aholisi nisbatan jadal sur’atlar bilan o’sib bormoqda. Masalan, mintaqa ahol1isi 1865-1999 yillar mobaynida 8 marta oshdi: 1865 yilda bu erda taxminan 5,2 mln. kishi yashagan edi, hozirgi kunda esa bu raqam 41 mln. atrofida (2002 yil boshida). Shu yillar davomida O’zbekiston aholisi 8,5-9 barobar ko’paydi; qolgan qo’shni davlatlarda qam u taxminan shu miqyosda oshdi. Agar 1865 yilga nisbatan qaralsa, region aholisi 1938-1939 yilarga kelib 2 barobar ko’paydi. Demak, buning uchun taxminan 75 yil talab etildi. Keyingi yillarda esa aholisining ko’payishi ancha jadallashadi-1970 yilga kelib aholi soni yana hissaga oshdi va 20 mln. kishini tashkil etdi. Boshqacha qilib aytganda, aholi sonining bunday ko’payish davri deyarli 2 martaga qisqardi va atigi 32-33 yilga teng bo’ldi, xolos. Aytish mumkinki, asrimizning oxiriga kelib mintaqa aholisi 1970 yilga nisbatan yana ikki hissa ko’paydi, ya’ni 30 yil davomida uning soni 40 mln-dan oshib ketdi.
Sobiq SSSR ning aholisi eng avvalo Markaziy Osiyo respublikalari hisobidan ko’payib borardi: mamlakat yillik o’rtacha aholi sonining ko’payishining taxminan 35 foizi Markaziy Osiyoga, shundan 20 foizi O’zbekistonga to’g’ri kelardi. Binobarin, o’sha yillarda mintaqada o’ziga xos demografik vaziyat vujudga kelgan edi.
Axolining o’rtacha yillik ko’payish sur’ati ham yuqorilashib bordi. Chunonchi, bu raqam 1926-1939 yilarda 55 (SSSR-2,00), 1939-1959 yy.-1.30 (0,50), 1950-1970 yy. 45(1,35) va 1070-1989 yy.-2,70 (0,90) foizni tashkil etadi. To’g’ri, eng so’nggi yilarda bu erda ham demografik rivojlanish jarayoni susaydi-hozirgi paytda ko’rilayotgan ko’rsatkich 1,81-2,0 foizdan oshmaydi (masalan, O’zbekiston aholisi 2000 yilda 307 ming kishiga yoki 1,3 foizga ko’paydi). Buning sababi turlicha: nomaxalliy aholining tashqi migratsiyasi kuchaydi, tug’ilish biroz pasaydi.
Mintaqa aholisi asosan tabiiy ko’payish negizida o’sib bormoqda. Tabiiy ko’payish esa bu erda an’anaviy ravishda yuqori va yillar davomida uning pasayishi asta-sekin amalga oshmoqda. 2000 yilda tug’ilishning umumiy koeffitsienti (har 1000 aholiga nisbatan) Qirg’iziston va Turkmaniston 22, Tojikistonda 19 kishi, o’lim, yuqoridagilarga mos ravishda 7 va 6 kishini tashkil qiladi. Bolalar o’limi Tojikiston va Qirg’isitonda 23, Turkmanistonda 25 promilledan iborat. O’zbekistonda xudli shu yili tug’ilish 22,0, o’lim 5,0 va bolalar o’limi 20,0 promillega teng bo’ldi.
Shu bilan birga mintaqaning demografik rivojlanishida aholi migratsiyasining rolinini ham inkor etib bo’lmaydi, albata. Bu erga chetdan (xususan Rossiya rayonlaridan) aholining ko’chib kelishi XIX asrning so’nggi choragida, ikkinchi jahon urushi yillarida ancha avj olgan edi. 80 nchi yillar oxiri va 90 — yillarning birinchi yarmida esa aks vaziyat yuzaga keldi-Markaziy Osiyodan "kelgindi" aholining qayta ko’chib ketishi ko’paydi. Agar dastlabki yilarda g’ayri mahalliy milatlar ko’proq uzoq xorijga (AQSh, Isroil va boshqalar) ko’chib ketgan bo’lsa, keyinchalik emigratsiya jarayoni "yaqin xorij", ya’ni sobiq ittifoqdosh respublikalarini va birinchi navbatda Rossiya, Ukraina davlatlarini ham qamrab oldi.
Misol tariqasida, quyidagi raqamlarni keltirish o’rinli: O’zbekiston Respublikasidan 1980 yilda "uzoq xorijga", ya’ni sobiq SSSR hududidan tashqariga 900 kishi ko’chib ketgan bo’lsa, 1998 yilda tashqi migratsiya 3580 kishini, 1989 yilda-10100 va 1990 yildd 41934 kishini tashkil etdi. Qirg’istonda ushbu raqamlar yuqoridagi yillarga mos ravishda 957, 10618, 16757 va 18035 kishiga, Tojikistonda 905, 10463 va 12468 kishiga teng. Faqat Turkmanistonda emmigratsiya jarayoni sustroq. Bu erdan 1980 yilda atigi 25 kishi, 1988 yilda-56, 1989 yilda-57, 1990 yilda-302 kishi ko’chib ketdi, xolos.
90-yillarda tashqi migratsiya yanada kuchaydi. Misol, birgina O’zbekistonda axoli almashuvining natijasi, ya’ni saldo migratsiya (migratsiya qoldig’i) 1997 yilda 48,4 va 1998 yilda 50 ming kishini tashkil qildi.
Yuqorida ta’kiddaganimizdek, axoli o’sishi bilan iqtisodiyot o’rtasida muayyan mutanosiblik bo’lmog’i talab etiladi. Mavjud ma’lumotlarga ko’ra 1997 yilda axoli jon boshiga O’zbekistonda 1020, Qirg’izistonda 480, Turkmanistonda 640 va Tojikistonda 330 AQSh dollari miqdorida yalpi milliy maxsulot yaratilgan. Ko’rinib turibdiki, Markaziy Osiyo mamalkatlari orasida vaziyat O’zbekistonda birmuncha yaxshi; bu respublikada 1996 yilda mag’roiqtisodiy barqarorlikka erishildi, uning iqtisodiy rivojlanish darajasi 1990 yil xolatiga yaqinlashib qolmoqda, vaxolanki qo’gini davlatlarda bu ko’rsatkich xali ancha past-1999 yil yakunlariga ko’ra, O’zbekiston Respublikasida yalpi ichki maxsulot 6% dan ziyodroqqa ko’paydi. Bu esa axoli ko’payishi sur’atidan deyarli 4 marta yuqori. Binobarin, aytish mumkinki, bu respublikada ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning barqarorlashuviga asos yaratilmoqda.
Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning eng muxim ko’rsatkichlaridan biri axolining o’rtacha umr ko’rishidir. Mazkur xolat O’zbekistonda erkaklar uchun 68, ayollar uchun esa 73 yilga barobar; Qirg’izistonda u 65 va 72, Tojikistonda 66 va 71, Turkmanistonda 63 va 70 yilni tashkil qiladi. ("Naselenie i obxestvo" axborotnomasi, № 38 avgust, 1999).
Keyingi yillarda O’zbekistonda ayniqsa sanoat ishlab chiqarishi jadal rivojlanmoqda. Masalan, chop etilgan ma’lumotlarga qaraganda, respublika bu borada 1999 yilda MDH mamlakatlari orasida birinchi o’ringa chiqib oddi; bu erda sanoat maxsulotlari 1991 yilga nisbatan 117 foizga o’sdi. Hamma narsa taqqoslashda, qiyoslashda ravshanlashadi, deyishadi. Shu nuqtai nazardan yondoshsak, bu ko’rsatkich Rossiyada 53, Ukrainada 51 va Qozog’istonda 48 foizga tengligini guvohi bo’lamiz. Raqamlar o’z-o’zicha vaziyatni real kursatmokda va ularni ortikcha taxlil kilishga zaruriyat bulmasa kerak.