Ma’ruza – To‘plami (I-II kurslar uchun) Bilim sohasi

11-MAVZU. ESTETIKA – NAFOSAT FALSAFASI
Reja

1. 
   Estetika fanining predmeti, tadqiqot doirasi va maqsadi.
   
2. 
   Estetikaning asosiy kategoriyalari.
   

Tayanch so’zlar
Estetika, nafosat, estetik did, go‘zallik, san’at, go‘zallik falsafasi, san’at falsafasi, estetik tarbiya, Go‘zallik, Xunuklik, Tabiat go‘zalligi, inson go‘zalligi, san’at go‘zalligi, ulug‘vorlik va tubanlik, tabiat ulug‘vorligi, fojeaviylik, fojeaviy to‘qnashuv, fojeaviylik va estetik ideal, forig‘lanish, fojeaviy qahramon, kulgili holat, hazil, mutoyiba, kinoya, istehzo.

Estetika yoxud nafosatshunoslik eng qadimgi fanlardan biri. Uning tarixi ikki yarim-uch ming yilni o‘z ichiga oladi. Biroq u o‘zining hozirgi nomini XYIII asrda olgan. Ungacha bu fanning asosiy muammosi bo‘lmish go‘zallik va san’at haqidagi mulohazalar har xil san’at turlariga bag‘ishlangan risolalarda, falsafa hamda ilohiyot borasidagi asarlarda o‘z aksini topgan edi. «Estetika» atamasini birinchi bo‘lib buyuk olmon faylasufi Aleksandr Baumgarten (1714-1762) ilmiy muomalaga kiritgan. U boshqa bir ulug‘ olmon faylasufi Laybnits (1646-1716) ta’limotidan kelib chiqqan holda xulosaga kelgan edi. Laybnis inson ma’naviy olamini uch sohaga - aql-idrok, ixtiyor-iroda, his-tuyg‘uga bo‘ladi va ularning har birini alohida falsafiy jihatdan o‘rganish lozimligini ta’kidlaydi. Baumgartengacha aqlni o‘rganadigan fan-mantiq, ixtiyorni o‘rganuvchi fan esa axloqshunoslikning (etikaning) falsafada ko‘pdan buyon o‘z o‘rni bor edi. Biroq hissiyotni o‘rganadigan fan falsafiy maqomdagi o‘z nomiga ega emasdi. Baumgartenning bu boradagi hizmati shundaki, u «his qilish», «sezish», «his etiladigan» singari ma’nolarni anglatuvchi yunoncha aisthetikos-«oyestetikos» so‘zidan «estetika» (olmoncha «yestetik»-«eshtetik») iborasini olib, ana shu bo‘shliqni to‘ldirdi.

Baumgarten estetikani hissiy idrok etish nazariyasi sifatida olib qaradi. Lekin, Baumgartendan so‘ng ko‘p o‘tmay, u goh «go‘zallik falsafasi», goh «san’at falsafasi» sifatida talqin etila boshlandi. Estetika fanining eng buyuk nazariyotchilaridan biri Hegel esa o‘z ma’ruzalarining kirish qismida shunday deb yozadi: «Estetika» degan nom muvaffaqiyatsiz chiqqani va yuzaki ekani sababli boshqa atama qo‘llashga urinishlar bo‘lgan. So‘zning o‘z-o‘zicha bizni qiziqtirmasligini nazarda tutib, biz «estetika» nomini saqlab qolishga tayyormiz, buning ustiga, u odatiy nutqqa singishib ketgan. Shunga qaramay, bizning fanimiz mazmuniga javob beradigan ibora, bu - «san’at falsafasi» yoki yana ham aniqroq qilib aytganda, «badiiy ijod falsafasi».
Hegelning «estetika» atamasidan ko‘ngli to‘lmaganligiga muayyan sabablar bor. Bulardan biri-yuqorida uning o‘zi aytib o‘tgan fikrlari bo‘lsa, ikkinchisi-mazkur so‘zning barcha his-tuyg‘ularga taalluqliligi. Vaholanki, estetika faqat estetik his tuyg‘ular va ularning ziddini nazarda tutadi. Ayniqsa, mana shu ikkinchi sababga ko‘ra, «estetika» atamasining talabga javob berishi shubhali. Buning ustiga allaqachon fanimizning tadqiqot doirasi san’at hududidan chiqib, inson hayotining deyarli barcha sohalariga yoyilib ketgan. Shu bois biz bundan avval «nafosatshunoslik» atamasini ilmiy muomalaga kiritishni maqsadga muvofiq deb o‘ylaymiz. O‘quv dasturini ham shu nom ostida tuzdik. Lekin, vaqt o‘tishi bilan yana Hegelning fikriga qo‘shilishni ma’qul ko‘rdik.
Endi fanimizning mohiyatini anglatadigan «san’at falsafasi» va «go‘zallik falsafasi» iboralariga to‘xtalamiz. Estetika tarixida birinchi ibora tarafdorlari ko‘pchilikni tashkil etadi. Lekin, yuqorida aytib o‘tganimizdek, san’at estetikaning yagona tadqiqot ob’ekti emas. Hozirgi paytda texnika estetikasi va uning amaliyotdagi sohasi dizayn, atrof-muhitni go‘zallashtirish, tabiat estetikasi borasidagi muammolar bilan ham bizning fanimiz shug‘ullanadi. Shu bois uning qamrovini san’atning o‘zi bilangina chegaralab qo‘yishga haqqimiz yo‘q. Zero bugungi kunda inson o‘zini o‘rab turgan barcha narsa-hodisalarning go‘zal bo‘lishini, har qadamda nafosatni his etishni istaydi: biz taqib yurgan soat, biz kiygan kiyim, biz haydayotgan mashina, biz uchadigan havo kemasi, biz yashayotgan uy, biz mehnat qiladigan ishxona, biz yurgizayotgan dastgoh, biz yozayotgan qalam, biz dam oladigan tomoshabog‘lar-hammasidan nafis bir ruh ufurib turishi lozim.
Yuqorida aytilganlardan kelib chiqsak, demak, «go‘zallik falsafasi» degan ibora estetikaga ko‘proq mos keladi. Negaki, fanimiz faqat san’atdagi go‘zallikni emas, balki insondagi, jamiyat va tabiatdagi go‘zallikni ham o‘rganadi. Shuningdek, go‘zallikdan boshqa ulug‘vorlik, fojiaviylik, kulgililik, mo‘’jizaviylik, xayoliylik, uyg‘unlik, noziklik singari ko‘pdan-ko‘p tushunchalar mavjudki, ularni tadqiq etish ham estetika fanining zimmasida. Lekin, bu o‘rinda, shuni unutmaslik kerakki, mazkur tushunchalarning har birida go‘zallik, bir tomondan, unsur sifatida ishtirok etsa, ikkinchi tomondan, ularning o‘zi go‘zallikka nisbatan unsur vazifasini o‘taydi. Ana shu xususiyatlarning voqelikda namoyon bo‘lishini biz estetikadeb ataymiz.
Go‘zallik, ko‘rganimizdek, nafosatning bosh, yetakchi xususiyati hisoblanadi. Shu bois u estetikaning asosiy mezoniy tushunchalaridan biri sifatida tadqiq va talqin etiladi. Zero go‘zallikning ishtirokisiz yuqoridagi xususiyatlarning birortasi estetik tabiatiga ega bo‘lolmaydi. Masalan, ulug‘vorlikni olaylik. U asosan hajmga, miqdorga asoslanadi. Buxorodagi Arslonxon minorasi yoxud Minorai kalon ulug‘vorligi bilan kishini hayratga soladi, unga tikilar ekansiz, qalbingizni estetika zavqi qamrab oladi. Lekin xuddi shunday balandlikdagi kimyoviy korxona mo‘risidan zavqlanolmaysiz. Yoki yonbag‘irdan turib, toqqa tikilsangiz estetikazavqini tuyasiz, ammo xuddi shunday balandlikdagi shahar chetida o‘sib chiqqan axlat «tog‘i»dan zavq olmaysiz. Chunki Arslonxon minorasi me’morlik san’ati asari sifatida go‘zallik qonuniyatlari asosida bunyod etilgan; tog‘ esa tabiat yaratgan ulug‘vor go‘zallik. Zavod mo‘risida ham, axlat «tog‘»ida ham hajm, miqdor boru, lekin bir narsa-go‘zallik yetishmaydi. Minora bilan tog‘dagi hajmni mahobatga aylantiruvchi unsur, bu-go‘zallik. Fojeaviylik xususiyatida ham go‘zallikning ishtirokini ko‘rish mumkin. Misol sifatida Lev Tolstoyning «Urush va tinchlik» romanidagi Austrlisda bo‘lib o‘tgan rus va fransuz qo‘shinlari to‘qnashuvidan so‘ng, jang maydonida yarador bo‘lib yotgan knyaz Andrey Bolkonskiyni eslaylik: bir qo‘lida bayroq dastasini ushlagancha ko‘m-ko‘k maysada moviy osmonga qarab yotgan, oppoq mundirli botir yigit-bayroqdor zobitning tepasiga kelgan Napoleon uni o‘lgan deb o‘ylab, bu manzaradan hayratlanadi. «Mana bu-go‘zal o‘lim!», deydi u. Bu o‘rinda asar qahramonining o‘limi- fojeaviylik, o‘limning qahramonlikka aylanishi-ulug‘vorlik; fojeaviylik bilan ulug‘vorlik xususiyatlarining omuxtalashuvi natijasida esa go‘zal manzara, qayg‘uli va ulug‘vor go‘zallik vujudga kelgan. Shuning uchun ham Napoleonning hayrotomuz xitobi bejiz emas. Demak, estetikaning muhim tadqiqot ob’ekti-go‘zallik, biroq, san’at ham o‘z navbatida uning go‘zallik kabi keng qamrovli tadqiqot ob’ekti hisoblanadi.
San’at estetikaning ob’ekti sifatida o‘ziga xos olam. Unda nafosatning xususiyatlari bo‘rtib ko‘zga tashlanadi. Shunga ko‘ra uni nafosatga burkangan ijtimoiy hodisa deyish mumkin. San’at hayotni in’ikos ettirar ekan, insonning o‘zini o‘ziga ko‘rsatuvchi ulkan ko‘zgu vazifasini o‘taydi. U insonni o‘rgatadi, da’vat etadi, go‘zallashtiradi. Bu vazifalarni bajarishda estetika san’atning ko‘makchisi, yetakchisi hisoblanadi. Estetika bir tomondan, san’atning paydo bo‘lishidan tortib, uning turlariyu janrlarigacha, san’at asarining ichki murvatlaridan tortib, san’atkorning ijodkorlik tabiatigacha bo‘lgan barcha jarayonlarni o‘rganadi. Ikkinchi tomondan, san’at uchun umumiy qonun-qoidalarni ishlab chiqadi va tadbiq etadi. Uchinchi tomondan esa, san’at asarini idrok etayotgan kishi ruhidagi o‘zgarishlarni estetikanuqtai nazaridan tadqiq qiladi.
Shunday qilib, estetika san’atni to‘la qamrab oladi va uning ich-ichiga kirib boradi: badiiy asarning yaratilish arafasidagi shart-sharoitlardan tortib, to u bunyodga kelib, asl egasi-idrok etuvchiga yetib borgunigacha bo‘lgan va undan keyingi jarayonlarni tadqiq etadi hamda ulardan nazariy xulosalar chiqaradi. Zotan «san’at falsafasi» iborasining siri ana shunda.
2. Estetika-falsafiy fanlar tarkibiga kiruvchi mahsus soha. Falsafani esa, o‘zingizga ma’lumki, fanlar podshosi deb atashadi. Darhaqiqat, u fanlar podshosi sifatida barcha tabiiy va ijtimoiy ilmlar erishgan yutuqlarni o‘z qamroviga olib, ulardan umumiy xulosalar chiqarib, shular asosida insoniyatni haqiqat tomon yetaklaydi. Shu bois tafakkurni falsafaning tadqiqot ob’ekti deb atash maqsadga muvofiq bo‘ladi. Estetika-falsafiy fan sifatida, barcha san’atshunoslik fanlari erishgan yutuqlardan umumiy xulosalar chiqarib, shu xulosalar asosida insonni go‘zallik orqali haqiqatga yetishtirishga xizmat qiladi. Bundan tashqari estetika ishlab chiqqan qonun-qoidalar barcha san’atshunoslik fanlari uchun umumiylik xususiyatiga ega. Masalan, uslub, ritm, kompozisiya v. h. borasidagi qonuniyatlar barcha san’at turlariga taalluqli. Hech bir alohida san’at turi haqidagi fan bunday imtiyozga ega emas. Masalan, adabiyotshunoslik ishlab chiqqan qofiya nazariyasini musiqa yoki me’morlik san’atiga tadbiq etib bo‘lmaydi.
Estetikaning falsafiy mohiyatini yana uning san’at asariga yondoshuvida ko‘rish mumkin. Ma’lumki har bir san’atshunoslik ilmi o‘z tadqiqot ob’ektiga uch tomonlama - nazariy, tarixiy, tanqidiy jihatdan yondoshadi. Masalan, adabiyotshunoslikni olaylik. Adabiyot nazariyasi faqat adabiyotgagina xos bo‘lgan badiiy qonuniyatlarni, badiiy qiyofa yaratish usuli va vositalarini o‘rganadi. Adabiyot tarixi muayyan tarixiy-badiiy jarayonlar orqali badiiy adabiyotning rivojlanish qonuniyatlarini ochib beradi. Adabiy tanqid esa adabiy-badiiy ijodning zamonaviy jarayonlarini tadqiq etadi va har bir yangi asarni baholaydi, asar ijodkorining ijodiy rivojlanishini kuzatib boradi. Musiqada ham, tasviriy san’atda ham va boshqa san’at turlarida shunday. Estetikada esa tadqiqot ob’ektiga yondoshuv uch emas, birgina-nazariy jihatdan amalga oshiriladi: tarix ham, tanqid ham nazariyaga bo‘ysundiriladi. To‘g‘ri, estetika tarixi degan ibora va shu nomda kurslar o‘qitiladi. Lekin bu nom, ibora-shartli tarzda qo‘llaniladi. Vaholanki, u fanning tarixi emas, balki tarixan davrlarga bo‘lingan estetikanazariyalarining tahlilidir.
Ma’lumki, san’at asarining mavjud bo‘lishi uchun to‘rt shart-unsur albatta zarur. Ular quyidagi tadrijiy «zanjir»ni tashkil etadi: ijodkor-badiiy asar-badiiy asarni idrok etuvchi-vositachi. Yuqoridagi misol nuqtai nazaridan qaraydigan bo‘lsak: yozuvchi-roman-kitobxon-tanqidchi. Adabiyotshunoslik bularning har birini odatda alohida-alohida o‘rganadi. Deylik, yozuvchi Odil Yoqubov ijodiy faoliyati haqida adabiy portret-alohida, uning «Ulug‘bek xazinasi» romani to‘g‘risida tadqiqiy maqola alohida, zamonaviy kitobxonning didi, saviyasi va talablariga bag‘ishlangan mulohaza-maqola alohida, «Ulug‘bek xazinasi» romaniga taqriz esa alohida yozilishi mumkin. Estetika fani hammasini bir yo‘la, muayyan tizim sifatida tadqiq etadi va bu tadqiqot umumlashtiruvchilik, nazariylik xususiyatiga ega bo‘ladi.
Shunday qilib, estetikaning falsafiy mohiyatini qisqacha ko‘rib o‘tdik. Endi uning boshqa fanlar bilan o‘zaro munosabatlariga to‘xtalamiz.
3. Har bir fanning inson va jamiyat hayotida o‘ziga xos amaliy ahamiyati bor. Estetika ham bundan mustasno emas. Fanimiz, avvalo, kundalik hayotimizda estetikatarbiyasini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish borasida katta ahamiyatga ega. Erkin, demokratik jamiyatimizning har bir a’zosi go‘zallikni chuqur his etadigan, uni asraydigan estetik did egalari bo‘lishlari lozim; haqiqiy badiiy asar bilan saviyasi past asarni farqlay bilishlari, «ommaviychilik san’ati»ni rad qila olishlari lozim. Ana shu nuqtai nazardan qaraganda, estetika jamiyatning barcha a’zolari uchun muhim ahamiyatga ega.
Estetikaning, ayniqsa, badiiy asar ijodkorlari uchun amaliy ahamiyati katta. Chunonchi, biror bir san’at turida ijod qilayotgan san’atkor birinchi galda, ma’lum ma’noda, o‘z sohasining bilimdoni bo‘lishi kerak. Deylik, bastakor notani bilmasdan, musiqali asar yaratish qonun-qoidalaridan, shu jumladan, musiqaga ham taalluqli bo‘lgan estetikaning umumiy qonuniyatlaridan bexabar holda tuzukroq asar yaratishi dargumon. Ba’zilar daho san’atkorlar qonun-qoidalarsiz ham ijod qilaveradilar, degan noto‘g‘ri tasavvurga egalar. Vaholanki, daholarning o‘zlari ko‘p hollarda estetika nazariyasi bilan shug‘ullanganlar. Misol tariqasida, Jomiy, Navoiy Leonardo da Vinchi, Shiller, Vagner, Shopen kabi buyuklarning nomlarini eslashning o‘zi kifoya qiladi.
Badiiy asarni tadqiq etuvchi olimlar, tanqidchilar-san’atshunoslar va adabiyotshunoslar uchun ham estetikani bilish zarur. Deylik, «sof teatr» - faqat sahna san’atinigina yaxshi bilgan san’atshunos u qanchalik iste’dodli bo‘lmasin, yuksak talab darajasida tadqiqot olib borolmaydi, hatto e’tiborga molik maqola ham yoza olmaydi. Chunonchi, u dramaturgiyadan, musiqadan, uslub va kompozisiya qonun-qoidalaridan, bir so‘z bilan aytganda, estetika qonuniyatlaridan xabardor emas. Natijada uning tadqiqoti, maqolasi yoki taqrizi biryoqlama, falsafiy umumlashmalardan xoli, jo‘n va sayoz jumlalar yig‘indisidan iborat bo‘lib qoladi.
Estetikaning san’atni xalq orasida yoyadigan, targ‘ib etadigan tashkilotlar rahbarlari uchun ahamiyati, ayniqsa, muhim. Bordiyu ma’naviyat va mafkura sohalariga matasaddi rahbarlar estetikadan bexabar bo‘lsalar, Xudo urdi deyavering. O‘sha viloyat, tuman, shahar yoki tashkilotlarda yuzaki qaraganda kulgili, latifanamo, aslida esa san’at uchun fojiali holatlar yuzaga keladi. Diqqatingizni totalitar tuzum davrida bo‘lib o‘tgan kulgili bir voqeaga qaratmoqchimiz.
Voqeaning tafsiloti qo‘yidagicha; viloyat teatrlaridan birida yosh iste’dodli rejissyor ishlay boshlaydi. Dastlab hamma ish yaxshi boradi. Lekin nima bo‘ladi-yu, viloyat ichki ishlar boshqarmasining boshlig‘i ishdan bo‘shatiladi. Sho‘rolar tuzumi odatiga ko‘ra, nomenklatura odami ishsiz qolishi mumkin emas, kichik bo‘lsa ham rahbarlik lavozimiga o‘tkazilishi kerak. Oqibatda uni teatrga direktor qilib yuborishadi. Yangi rahbarga teatrda o‘rnatilgan ish tartibi yoqmaydi - bunday holat unga intizomsizlik bo‘lib tuyuladi: qarasa, aktyorlar peshinga yaqin goh peshindan keyin repetisiyaga kelishar ekan. U rejissyordan hamma yo soat to‘qqizdan oltigacha, yoki o‘ndan yettigacha ishlashini, sho‘rolar davlatida hamma uchun ish soatlari bir xil ekanini uqtirmoqchi bo‘ladi. Rejissyor esa, aktyorlar ertalabdan uyda, toshoyna qarshisida o‘z rollarida mashq qilishlarini, bu yerga faqat repetisiya va spektakl uchun kelishlarini tushuntirishga harakat qiladi. Lekin yangi direktor bu hatti-harakat va gaplarni o‘ziga qarshi atayin uyushtirilgan isyon deb tushunadi: teatrda, san’at dargohida, ijodiy jamoada o‘ziga xos, istisnoli qonun-qoidalar borligini xayoliga ham keltirmaydi. Natijada ikki oydan ortiq vaqt mobaynida aktyorlar «intizomsizligi» uchun maosh olmaydilir, ish orqaga qarab ketadi. Nihoyat, yuqoridagilarga bu gap yetib borgach direktor almashtiriladi. Agar sobiq milisiya rahbari ozgina estetikadan xabardor bo‘lganida, teatrda buncha asab buzarliklar ro‘y bermagan, o‘zi ham hammaga kulgi bo‘lmas edi. Bunday misollar, afsuski, boshqacharoq shakllarda hozir ham jamiyatimizda uchrab turadi.
Dizaynchi-injenerlar, atrof-muhitni obodonlashtirish bilan shug‘ullanadigan mutaxassislar faoliyatida ham estetika muhim o‘rin egallaydi. Shuningdek, korxona rahbarlari, sex boshliqlari mazkur korxona yoki sexda dastgohlar dizaynidan tortib, devorlar ranglari-yu, «ichki gulzor»larning joylashtirilishigacha estetika qonun-qoidalari asosida bo‘lishini ta’minlashlari lozim Zero o‘shandagina ish joyida mehnat unumdorligining oshishi tabiiy. Buning uchun esa mazkur rahbarlar estetikadan albatta xabardor bo‘lishlari shart.
Umuman olganda, estetika hamma uchun ham zarur. Chunki inson zoti bari-bir, hayotda tez-tez san’at asarini idrok etuvchi sifatida maydonga chiqadi. Deylik, siz Samarqandga «sayohat qilib kelgani» bordingiz. Agar estetikadan bexabar bo‘lsangiz, Go‘ri Mir maqbarasinig gumbaziga, Registondagi madrasalar yonida qad ko‘targan minoralarga, peshtoqlaridagi ko‘hna arabiy yozuvlarga qiziqib qaraymiz, chiroyli ekan deb mamnuniyat hosil qilasiz. Bordi-yu, aksincha, estetika ilmidan xabardor bo‘lsangiz, u holda na faqat ularning chiroyliligini, balki gumbaz shunchaki gumbaz emas, Xudo go‘zalligining ramzi ekanini, «jamol» deb atalishini, minoralar-Tangri qudratining timsoli o‘laroq «jalol» deyilishini, ulug‘vorlik ramzi ekanini peshtoqlardagi go‘zal yozuvlar - oyatlar, Xudoning belgisi «sifat» deb nomlanishini eslaysiz va olayotgan taassurotingiz bir necha barobar kuchayadi, falsafiylashadi. Zero estetika orqali biz faqatgina ko‘rganlarimizning shakliy go‘zalligini emas, balki ayni paytda shakl bilan birga uning falsafiy mohiyatini ham idrok etamiz. Shu sababli fermerga yoki temir yo‘l ishchisiga, yoki tijoratchi-tadbirkorga estetika haqida bosh qotirib o‘tirish zarur kelibdimi, degan gaplar xato va zararlidir.
Yuqorida ko‘rib o‘tganlarimizdan shu narsa ma’lum bo‘ladiki, bugungi kun estetika fani oldida ulkan vazifalar turibdi. Zotan biz qurayotgan fuqarolik jamiyati a’zosi har jihatdan kamol topgan, yuksak estetik did egasi bo‘lmog‘i lozim. Qolaversa, hozirgi mashinasozlikni, aviasozlikni, umuman, sanoatni zamonaviy dizaynsiz tasavvur etish mutlaqo mumkin emas. Bunda bevosita texnika estetikasining ahamiyati katta. Bulardan tashqari, ayniqsa yoshlarning estetik tarbiyasiga alohida e’tibor berish-zamonning dolzarb talabi bo‘lib bormoqda. Shu bois «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da uzluksiz ta’limni tashkil etish va rivojlantirish tamoyillaridan biri: «Ta’limning ijtimoiylashuvi - ta’lim oluvchilarda estetik boy dunyoqarashni hosil qilish, ularda yuksak ma’naviyat, madaniyat va ijodiy fikrlashni shakllantirish», deb aniq belgilab qo‘yilgani bejiz emas.