Ma’ruza-1 : Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning hozirgi zamon mazmuni tarkibiy tuzilishi va vazifalari
Yüklə 0,5 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mavzuni mustahkamlash uchun savollar
|
geografiyaning alohida tarmog’i bo’lib, u turli mamlakat yoki rayonlarda
shaharlarning vujudga kelish va rivojlanish xususiyatlari, ularning murakkab hududiy tizimlarining shakllanish qonuniyatlarini o’rganadi [ . 11] Shaharlarning geografiyasi sanoat, transport, aholi geografiyasi, hamda shaharsozlik va rayon planirovkasi, sotsiologiya, demografiya, aholiga xizmat ko’rsatish sohalari geografiyasi kabi yo’nalishlar bilan aloqa qiladi. Uni o’rganishda geografik taqqoslash, kartografiya, tarixiy, statistik, modellashtirish va boshqa metodlardan foydalaniladi. Shu bilan birga shaharlarni o’rganish orqali mamlakat yoki viloyatning o’tmishi, ularning hozirga axvoli, ijtimoiy va siyosiy vaziyatidan boxabar bo’lishi mumkin. Ayni paytda shaharlarning geostrategik ahamiyati ham katta. Ammo, shaharlarning aholi punktlarining boshqa shaklidan, jumladan, qishloqlardan keskin ajratish ham nodurustir. sababi, shaharlarning aksariyati, xususan, bizning sharoitimizda qishloqlar negizida shakllangan. Qolaversa, Osiyo yoki sharq shaharlarning, aslida shahar va qishloqlarning ajralmas birligidir. shaharlarning ham tarixi uzoq. Biroq bu tarix insoniyat tarixidan qisqa bo’lib, bu davr jamiyat tarixiga mos keladi. Shaharlarning jamiyatning hudidiy birikmasi (sotsiumi) shaklida sinfiy tuzum, ya’ni quldorlik davrida ko’proq rivojlana boshladi. Umuman olganda, shaharlarning vujudga kelishini ijtimoiy mehnat taqsimoti bilan bog’laydilar. Quldorlik davrida shaharlarning qul savdosi markazi bo’lgan. Ayni shu vaqtda, ular davlat markazlari vazifasini ham o’taganlar. Natijada, shahar-davlat (goroda-poliso’) vujudga kelgan. Masalan, Rim, Afina, Vizantiya, Vavilon, Buxoro, Samarqand (Marokand) shular jumlasidandir. Feodalizmda shaharlarning rivojlantirishning hunarmandchilik va qishloq xo’jaligi, yerdan foydalanish bilan (feod-er) bog’liq bo’lgan. Bu davrda shaharlarning katta hududlarning siyosiy, diniy, tashqi va madaniy hamda savdo markazlari funktsiyasini bajargan.
Shuni alohida ta’kidlash joizki, «Shahar» tushunchasi, barcha el va yurtlarda, mamlakat va muzofotlarda aynan bir ma’noda talqin qilinmaydi, ular bunday maqomda turli davlatlarda turlicha belgilanadi. Chunonchi, islom dini mamlakatlarida shaharlarning (Qubbalar) avvalombar bozor va masjidlarning soni bilan belgilangan. G’arb mamlakatlarida shaharlarning aholi soni va zichligi, joylarning arxitekturasi va qurilish shakli, manzilgohning bajaradigan vazifasiga o’xshash mezonlar orqali ajratilgan. O’zbekistonda 1972 yildan beri aholi manzilgohining shahar maqomini olishi uchun eng kamida 7 ming aholigi ega bo’lishi hamda ularning ko’pchiligi qishloq xo’jaligi bilan bog’liq bo’lmagan sohalarda band bo’lmog’i shart. Shaharlar murakkab tushuncha shu bois ulardan turli fan vakillari har hil talqin qiladilar. Masalan, iqtisod uchun shahar asosan ishlab chiqarish, eng avvalo sanoat markazi, sotsiologiya uchun o’ziga xos yashash muhiti, tarixchi uchun o’tmishdan
40
guvohlik beruvchi joydir va x.k. Iqtisodiy geografiyada esa shahar-bu qishloq xo’jaligi bo’lmagan sohalar va ular bilan shug’ullanuvchi aholining hududiy tashqi etish shakllidir; u dinamik ijtimoiy-iqtisodiy tizim (sistema) hisoblanadi. Oldingi ______________________________________________________________________________ 11 Kulke E.Wirtschafts-geograhfie.Munxen-Zurich: «Ferdinand Schoningh», 2004.
Mavzulardan ma’lum bo’ldiki, shaharlarning har hil omillar asosida vujudga kelib, o’ziga xos vazifalarni bajarishga ixtisoslashadilar. Agar dastlabki shaharlarning uzoq o’tmishda paydo bo’lishi ijtimoiy mehnat taqsimoti ta’sirida bo’lsa, ularning funktsional tiplari hududiy mehnat taqsimotining natijasidir.
Shaharlarning bajaradigan vazifalariga ko’ra turliligi ularning ayni paytda katta-kichikligini ham belgilab beradiki, bu shaharlarning geografiyasidagi muhim qonuniyatlardan biridir. Demak, shaharlarning katta-kichikligiga qarab ularning funktsiyasi tashqi topmaydi; aksincha, shaharlarning funktsiyasi, tashqi yo’nalishi aksariyat hollarda ularning yirikligini ifodalaydi. Shaharlarning o’z ko’lamiga qarab eng avvalo 3 kategoriyaga bo’linadi (umuman, bunday «uch o’lchovlik» barcha mavjudotlarga ham xos): katta, o’rta va kichik. Biroq bu tushunchalar tarixiy-geografik nuqtai nazardan nisbiydir. Masalan, bir vaqtlar yirik hisoblangan shahar hozirgi davrda bunday bo’lmasligi aniq. Ayni paytda shaharlarning kata-kichikligini belgilovchi miqdoriy ko’rsatkichlar ham hamma vaqt va barcha mamlakatlarda bir hil emas. Tabiiyki, uzoq qishloq aholisi uchun tuman markazi ham ancha yirik shahar hisoblanadi. Ammo, mamlakat va uning poytaxta darajasidan qaraganda xatto ba’zi viloyat markazlari ham ancha kichik ko’rinadi. Shuni alohida ta’kidlash joizki, geografik taqqoslash va ilmiy tadqiqotlarni bajarishda barchaga xos bo’lgan umumiy mezon kerak, ya’ni shaharlarning yiriklik kategoriyasi, sub’ektiv va maxalliy qarashlaridan qat’iy nazar, hammaga bir bo’lishi shart. Shu nuqtai nazardan yondoshganda yirik yoki katta shaharlarning aholisi 100 ming kishidan ortiq, o’rta shaharlarda 50-100 ming va kichik shaharlarning har birida kamida 50 ming kishigacha aholi bo’lishi kerak. Bunday klassifikatsiya oddiy va barchaga tegishlidir. Maxsus ilmiy tadqiqotlarda esa shaharlarning klassifikatsiyasi ancha keng turlangan bo’ladi:
II. 10-20 ming -kichik shahar III.20-50 ming -«yarim o’rta» shahar IV.50-100ming -o’rta shahar V. 100-250ming -katta shahar VI. 250-500ming -yirik shahar VII. 500-1000ming -eng yirik shahar VIII. 1000 ming va undan ortiq -millioner shahar.
41
Albatta, shaharlarning bunday miqdoriy ko’rsatkichlari tasodifan bo’lmay, u ma’lum qonuniyatlarga ham asoslanadi. Chunonchi, I-klass shaharlarningi ko’pincha temir yo’l stantsiyalari yoki kichik resurs shaharchalaridan tashqi topsa, II- klassdagilar asosan resurs shaharlarning, III-klass esa deyarli batamom tumanlarning ma’muriy markazlaridan iborat. Bu toifadagi shaharlarning qisman IV-klassda ham bor. Ammo V-klassdan to’la tekis viloyat markazlari joy oladi.
Shaharlarning klassifikatsiyasida «birinchi» va «ikkinchi» shahar tushunchalari mavjud, Masalan, O’zbekistonning birinchi shaxri uning poytaxti Toshkent bo’lsa, uning ikkinchi darajasidagi shaxri Samarqanddir (hozirgi kunda bu mavqega Namangan da’vogarlik qilmoqda). Umuman, respublikamizda 17 ta yirik shaharlar bor. I Toshkent 2135.9 I.
Namangan 380.9
II. Samarqand 362.1 III.
Andijon 328.9
IV. Buxoro
239.5 V.
Qarshi 198.8
VI. Nukus
201,8 VII.
Qo’qon 193,8
VIII. Farg’ona 185,2 IX.
Marg’ilon 153,8
X. Chirchiq 145,1 XI.
Urganch 139.1
XII. Angren
129,0 XIII.
Jizzax 126,7
XIV. Navoiy
121,5 XV.
Olmaliq 115,1
XVI. Termiz
111,9
Shaharlarning yoyilib ketishi, qimmatni qishloq xo’jalik yerlari hisobidan kengayishi ma’lum darajagacha davom etib boraveradi. Keyinchalik Shahar hududining cheksiz kengayishi to’xtab «qoladi», u tog’ yoki daryo, davlat chegarasi yoki dengiz kabi to’siqlarga duch keladi, shahar ichida esa uy-joy, transport, ekologiya muammolari keskinlashadi. Natijada o’ziga xos «revolyutsion vaziyat» vujudga keladi: yirik shahar muhiti, uning fan-texnika, infrastruktura salohiyati o’ziga yangi-yangi korxonalarni jalb qiladi, biroq yuqoridagi qiyinchiliklar buni cheklab qo’yadi. Ana shunday tartibda, yirik shaharga yaqin joyda uni to’ldiruvchi, ixtisoslashgan shahar va shaharchalar vujudga keladi. Bunday «yo’ldosh» shaharlarningda markaziy shahar ehtiyojini qondiruvchi yoki unga xizmat qiluvchi ob’ektlar o’rnashadi. shunday qilib, yirik shahar o’z rasmiy chegarasidan chiqadi, miqdor o’zgarishi sifat o’zgarishiga o’tadi, hududiy mujassamlaShuv o’z shaklini o’zgartiradi va shaharlarning hududiy to’plami paydo bo’ladi.
Ko’rinib turibdiki, aglomeratsiyalar har qanday sharoitda ham vujudga kelavermaydi; juda ko’p shaharlarning bo’lsa-yu, ular orasida aglomeratsiya tash kil 42
qiluvchi markaz bo’lmasa, yoki aksincha, yirik shahar bir o’zi bo’lsa bunday holda aglomeratsiya shakllanmaydi. Masalan, Jizzax katta shahar, lekin uning atrofida shaharlarning kam; Navoiy ham deyarli shunaqa vaziyatda, yoki Shaxrisabz, Kitob, Yakkabog’ va boshqa shaharlarning ham mavjud, ammo Shaxrisabzning o’zini aglomeratsiya hosil qilish qudrati past. Aglomeratsiyalar bir markazli (monotsentrik) va ko’p markazli (politsentrik) bo’ladi. Farg’ona-Marg’ilon, Angren-Olmaliq aglomeratsiyalar ikki markazli hisoblanadi, Toshkent, Samarqand, Andijon, Namangan, QarShi, Nukus, Urganch va boshqa aglomeratsiyalar bitta yirik shahar atrofida vujudga kelgan.
O’zbekiston (va O’rta Osiyo) aglomeratsiyalari o’ziga xos mintaqaviy xususiyatlarga ega. Ular asosan tog’ oldi hududlarda sug’orma dexqonchilik joylarida, elektr transporti sust rivojlangan, atrofi qishloq xo’jalik ekinlari bilan o’ralgan sharoitda vujudga kelgan. mohiyatian, bizning aglomeratsiyalar shahar emas, balki shahar-qishloq aglomeratsiyalaridir.
Agar shahar va shaharchalar, o’zaro hududiy tutaShib, qo’shilib ketsa, u holda yaxlit -ulkan shahar vujudga keladiki, ularni konurbatsiya deyishadi (London, Rur havzasi konurbatsiyasi va x.k.). Biroq, konurbatsiya ham aglomeratsiyalarning bir shakli, ko’rinishi bo’lsada, har qanday aglomeratsiya ham konurbatsiya emas.
Shaharlarning hududiy birlashmasining yana bir murakkab shakli megalopolislardir (ushbu tushunchani fanga amerikalik olim Jan Gottman 50-yillarda kiritgan). Megalapolislar aglomeratsiyalarning o’zaro qo’shilib ketishi natijasida vujudga keladi. Masalan, Bosvash (Boston-Vashington), Chipits (Chikago-Pitsburg), Tokio-Iokogama va boshqa megalopolislar mavjud.
urbanizatsiya mamlakat yoki boshqa hududlarning shaharlashuvini anglatadi. U o’ta murakkab, ijtimoiy-iqtisodiy va butun dunyoga xos global jarayondir. Biroq uning geografik jihatlariham kam emas, chunki urbanizatsiya turli mamlakat va rayonlarda o’zgacha sodir bo’lmoqda.
Urbanizatsiya murakkab hodisa ekanligi tufayli uni faqat bitta mezon, ko’rsatkich bilan ifodalash, o’lchash mumkin emas. Ammo, shunday bo’lsa-da, barcha uchun qulay bir o’lchov kerak. U ham bo’lsa mamlakat va boshqa hududlar aholisining qanchasi, qancha qismi shahar joylarda yasashi, ulushi, nisbiy hissasidir. Masalan, O’zbekiston Respublikasida bu ko’rsatkich 38%,Tojikistonda- 32%,Afg’onistonda-19%,Turkmanistonda-48% va x.k. Rivojlangan mamlakatlarda urbanizatsiya koeffitsienti 90 va undan ortiq foizni tashqi etadi.
Urbanizatsiyaning umumiy ko’rsatkichi bilan mamlakat iqtisodiyotining rivojlanganlik darajasi va uning tarkibiy tuzilishi orasida ma’lum aloqadorlik bor. Chunonchi, agar urbanizatsiya koeffitsienti taxminan 70-75 va undan ortiq bo’lsa, u holda mamlakat sanoat jihatidan yuksak darajada rivojlangan industrial mamlakat hisoblanadi; 50-70%-bu ham rivojlangan, milliy tashqioti industrial-agrar; 30-50%- rivojlanayotgan agrar-industrial va 30 foizdan past bo’lsa, sust rivojlangan agrar mamlakat holatida bo’ladi.
O’zbekiston bilan Turkmanistonni olaylik: urbanizatsiyaning demografik ko’rsatkichi Turkmanistonda biznikidan ko’ra ancha yuqori. Vaholanki, iqtisodiyotda bunday xulosa chiqarish notug’ri bo’lardi 43
Yuqoridagilar urbanizatsiyaning naqadar murakkab ijtimoiy-iqtisodiy hodisa ekanligidan yana bir bor dalolat beradi.
Albatta, urbanizatsiya - bu ob’ektiv va umuman olganda ijobiy jarayon. Ammo uning salbiy tomonlari ham yo’q emas. Chunonchi, ekologik va sotsial muammolarning keskinlashuvi hozirgi zamon urbanizatsiyasining eng ko’zga ko’rinarli salbiy «yo’ldoshlaridir».
O’rta Osiyo va O’zbekistondagi urbanizatsiya sharqona xususiyatga ega. Binobarin, bu yerda urbanizatsiya ko’rsatkichini yaqin kelajakda 70-80 foiz bo’lishini tasavvur qilish qiyin va bunday aslo bo’lmaydi ham. Sababi-bizda shaharlarning rivojlantirish qishloq xo’jaligi bilan qadimdan an’anaviy holda bog’liq. Mavzuni mustahkamlash uchun savollar: 1. Shaharlarning geografiyasi uning ob’ekti, predmeti,tadqiqot usullari ? 2. Shaharlarning geografik uziga xos xususiyatlari.? 3. Shaharlarning iqtisodiy geografik o’rnining turli yo’nalishlari? . 4. Shahar kategoriyalari va shaharlarningni oddiy klassifikatsiyasi.? 5. Shaharlarning gipertrofiyasi haqida tushuncha.? 6. Aglomeratsiya haqida tushuncha?
Yüklə 0,5 Mb. Dostları ilə paylaş:
|