Ma’ruza mavzulari

Mavzuni mustahkamlashga oid savol va topshiriqlar:
1.
Animatsiyalar bilan ishlovchi qanday dastur turlarini bilasiz? 
2.
Animatsiyalarni yaratishda qanday jihatlarga e’tibor berish kerak? 
3.
Flash dasturida animatsiya yaratish ketma-ketliklari haqida?
4.
Animatsion multimediali materiallar?
5.
Ta’lim jarayonida animatsiyalardan foydalanish? 
6.
Ta’lim jarayonida animatsiyalardan foydalanishning afzalliklari? 
Adabiyotlar: 
1. S.S.G‘ulomov va boshqalar. Axborot tizimlari va texnologiyalari. Darslik. 
Toshkent, “Sharq”, 2000-y. 
2. S.Tursunov, I.Nazarov. Ta`limda axborot texnologiyalari. Darslik. Toshkent: 
“Adabiyot uchqunlari”, 2019, 1-tom, 262 b. 
3. T.Rixsiboyev, X.Rixsiboyeva, S.Tursunov. Kompyuter grafikasi. Darslik. T.: 
“Tafakkur qanoti”, 2018 y. 304 b. 
4. Ro‘zimov S. K., Kompyuter savodxonligi. O‘quv qo‘llanma. Toshketn, 
“Noshir”, 2011-yil, 367 b. 
1.6. TA’LIM RESURSLARINI ISHLAB CHIQISHDA AUDIO VA VIDEO 
MATERIALLARGA ISHLOV BERISH. 
Reja: 
1. Ta’lim resurslari. Audio(ovozli) kurs va materiallar. 
2. Audio(ovozli) multimediali ta’lim resurslariga ishlov berish 
 
Tayanch tushunchalar: Audio materiallar, Ovozli fayllar bilan ishlash, 
Audio materiallarga ishlov berish. 
 
Tovush to‘lqinlari (Mexanikaviy) – anologli signal. Tovushlar dunyosi 
insoniyatni doimiy o‘rab turuvchi muhitlardan biri. Biz turli xil darajadagi 
tovushlarni, masalan, barglar shitirlashi, sharshara tovushi, qushlar xonishi, 
hayvonlar qichqirig‘i, inson tovushi kabi tabiiy ovozlar bilan bir qatorda insoniyat 

---

46 
tomonidan yaratiluvchi musiqa ovozini ham hayotiy faoliyatimiz davomida doimiy 
eshitib turamiz.
Raqamlashtirilgan tovushlar olami – axborot dunyosining navbatdagi 
elementidir. Bu element tarixi ham juda uzoq yillarga borib taqaladi. Dastlab 
insoniyat shunday qurilmalarni ishlab chiqqanki, ular yordamida tabiiy ovozlarni 
chiqarishga harakat qilishgan, masalan, ov uchun turli jonjotlarni chorlash 
maqsadidagi harakatlarni bunga misol qilish mumkin. Yillar davomida insoniyat 
xotirasida saqlanib borgan ovozlar ketma-ketligini turli musiqa asboblarida ijro 
etishga o‘rgandi. Sekin-asta musiqaning ham o‘z “alifbosi” paydo bo‘ldi, birinchi 
marta bunday “musiqa alibosi” Qadimgi Misr va Messopotamiyada qo‘llanilgan. 
XVII asrga kelib tartiblangan musiqa notalari paydo bo‘ldi. Asrlar davomida 
musiqani matematika bilan bog‘lashga uringan insoniyat hisoblash texnikasining 
rivojlanishi bilan, nafaqat musiqani, balki atrofimizni o‘rab turgan ixtiyoriy ovozni 
kompyuterlar xotirasida saqlash, tahrirlash va ijro etishni o‘rgandi. Sekin-asta 
tovushlar dunyosi raqamli dunyo bilan bog‘landi.
Mutaxassislar ta’kidlashganidek, ovoz multimedianing eng asosiy 
elementlaridan biri hisoblanadi. Ovoz ham kundalik hayotimizda duch keladigan 
boshqa fizik hodisalar kabi to‘lqin tabiatiga ega. Ovoz to‘lqinlari ixtiyoriy muhitda 
– gaz, suyuqlik, qattiq jismlar muhitida ham tarqalish xususiyatiga ega. 
Amaliyotda ko‘proq atmosfera muhitida tarqaluvchi ovoz to‘lqinlaridan 
foydalaniladi. Shu sababli ham ovoz to‘lqinlari – bu atmosferadagi tarqalishiga 
nisbatan o‘rganiladigan jarayon bo‘lib, uning muhim parametri tovush chastotasi – 
tebranish davriga teskari kattalik hisoblanadi. Tovush chastotatalari gerslar (Gs) da 
yoki kilogers (1 KGs=1000 Gs)larda o‘lchanadi. Masalan, tovush chastotasi 20 Gs 
bo‘lsa, bu 1 s davomida 20 ta to‘liq tebranish sodir bo‘lganini bildiradi. Tovush 
chastotasi bilan to‘lqin uzunligi – bir tebranish davrida tovush to‘lqini bosib 
o‘tishga ulguradigan masofa (to‘lqin uzunligi = tovush tezligi/tebranish davri) 
uzviy bog‘langan. Demak, chastotaning oshishi bilan, tovush to‘lqini uzunligi 
qisqaradi, ya’ni tebranish davri qancha qisqa bo‘lsa, to‘lqin ham shuncha qisqa 
masofani bosib o‘tadi. 
Ko‘p yillik tadqiqotlar eshitish sezgirligimiz tovush chastotasiga bog‘liqligini 
ko‘rsatib berdi. Eshitishimiz mumkin bo‘lgan tovushlar chastotasi diapazoni 
quyidagicha: minimal chastota 16...20 Gs, maksimal 18...20 KGs. Bu diapazondan 
past chastotadagi tovushlar infratovushlar, yuqorisi esa ultratovushlar deb 
yuritiladi. Infratovushlarni ham, ultratovushlarni ham insoniyat eshitish organlari 
qabul qilmaydi.
Analogli signallarni raqamlashtirish 

---

47 
Ovozni saqlash va uzatish iborasiga ko‘p marta duch kelganmiz. Lekin bu 
jarayon haqiqatda qanday sodir bo‘lishi haqida hamma ham aniq tasavvurga ega 
emas.
Ovozni yozish tabiiy ma’noda Edison fonografidagi ovoz yozish 
jarayonidagina tushunilishi mumkin. Qolgan barcha hollarda ovoz saqlanganida 
ovozning o‘zi emas, balki yozish vaqtida havo tebranishi qanday bo‘lganligi 
haqidagi ma’lumot saqlanadi.
Hozirgi vaqtda ovozli ma’lumotlarni saqlash va uzatishning ikki usuli mavjud 
– analogli va raqamli. Analogli holatda tovush bosimining o‘zgarishi boshqa fizik 
kattalik, masalan, elektr kuchlanishining o‘zgarishiga proporsional bo‘ladi. Elektr 
kuchlanishining o‘zgarishi ovozli ma’lumot “tashuvchisi” hisoblanadi. Yaqin 
kunlargacha ovoz yozish va radioaloqalarda bu usul yagona bo‘lgan. Analogli 
elektronikada kuchlanishning o‘zgarishi tovush bosimining o‘zgarishiga mos 
bo‘lishi muhim bo‘lgan. Ma’lumki, tovush to‘lqini amplitudasi ovoz balandligini, 
uning chastotasi esa ovoz tonining balandligini aniqlaydi, demak, analogli uslubda 
ovozli ma’lumotning ishonchli saqlanishi uchun elektr kuchlanishi amplitudasi 
tovush tebranishi amplitudasiga proporsional bo‘lishi kerak.
O‘z navbatida, kuchlanish chastotasi tovush tebranish chastotasiga mos bo‘lishi 
kerak. Bundan ko‘rinadiki, elektr signal shakli tovush tebranish shaklining nusxasi 
bo‘lib, amalda ovozli ma’lumot tashuvchisi bo‘la oladi. Tovush tebranishini elektr 
kuchlanishiga aylantirish uchun oddiy mikrofondan foydalanish mumkin. Elektr 
kuchlanishi o‘zgarishini esa magnitofonlarda lenta magnit maydoni o‘zgarishiga 
yoki optik ovoz yozishlarda kinoplyonka ovoz yo‘lakchasidagi ovoz potoklariga 
mos qo‘yish mumkin bo‘ladi. Ovoz haqida ma’lumot olishining ikkinchi usulida 
tovush to‘lqinlarida bosim qiymatining o‘lchanishi, bunda tovush tebranishini 
ifodalovchi raqamlar ketma-ketligi – raqamli signallar nazarda tutiladi. Signal 
shaklini to‘g‘ri uzatish uchun bu o‘lchashlarni tovush signallarining eng yuqori 
chastotali davrida tez-tez o‘tkazish zarur. Raqamli ovozlar tizimiga raqamli 
mikrofon (ovoz bosimi o‘lchagichi), raqamli magnitofon yoki uzatgich (katta 
miqdordagi raqamlar massivini saqlash va uzatish uchun) va raqamli ovoz 
kuchaytirgich (raqamlar ketma-ketligini ovoz bosimi o‘zgarishiga aylantirish 
uchun qurilma)larni kiritish mumkin. Hozirgi kunda raqamli ovoz yozish 
tizimlarida asosan anologli elektroakustik mikrofon va ovozkuchaytirgich 
(dinamik) lar qo‘llaniladi, raqamli qayta ishlashda esa ovoz chastotalarining 
elektrik signallari tahrir qilinadi.
Umuman olganda raqamli signallar o‘zida elektr sxemalardagi turli zanjirlarni 
mantiqiy elementlar yordamida ulovchi va uzuvchi to‘g‘ri burchakli shakldagi 
impulslarni namoyon qiladi. Raqamli signallar shakli va kuchlanishi bilan 

---

48 
ishlovchi anologli elektronikadan farqli ravishda raqamli elektronikada ikkilik 
signallar – “0” va “1” ga mos keluvchi diskret darajali signallar qo‘llaniladi. 
Analogli signalni raqamliga o‘tkazish deyarli barcha tizimlarda bir necha 
bosqichda amalga oshiriladi. Dastlab analogli tovush signali signal chastota 
yo‘laklarini chegaralovchi va tovushning tiniq eshitilishiga xalaqit beruvchi 
shovqinlarni tozalovchi analogli filtrga tushadi. So‘ngra analogli signaldan 
tanlash/saqlash sxemalari yordamidagi sanoq boshlanadi: ma’lum bir davrdagi 
analogli signallarning lahzalik darajasi saqlab boriladi. Sanoq anologli-raqamli 
o‘tkazgichlarga o‘tib, unda har biri raqamli kodga yoki songa aylantiriladi. Hosil 
bo‘lgan raqamli kod bitlar ketma-ketligi ovozli signallarning raqamli shakli 
hisoblanadi. Shunday qilib, uzluksiz analogli ovoz signallari vaqt va kattalik 
bo‘yicha raqamli-diskret qiymatga aylanadi. Ko‘pchilik ovoz kartalarida standart 
diskretizatsiya chastotasi 44.1 va 48.0 KGsni tashkil qiladi.
Ovozli fayllar formati 
WAVE (.wav) MPEG-3 (.mp3)
MPEG-4 (.mp) MIDI (.mid) 
AU (.au, .snd) MOD (.mod) 
IFF (.iff) AIFF (.aiff) ....... 
WAVE (.wav) – juda keng tarqalgan ovozli fayl formatlaridan biri. Windows 
operatsion muhitida ovozli ma’lumotlarni saqlashda qo‘llaniladi. Uning asosida 
ma’lumotlarni strukturali ko‘rinishda saqlanishiga imkon beruvchi RIFF
(Resource Interchange File Format) formati yotadi. Ovozli ma’lumotlar katta 
hajmga ega bo‘lganligi sababli ularni saqlashda turli xil siqish usullaridan 
foydalaniladi. Siqishning eng sodda usuli – impulsli-kodli modulyatsiya (Pulse 
Code Modulation, PCM), lekin u yetarlicha siqilishni ta’minlay olmaydi. 
AU (.au, .snd) – Sun firmasi ishchi stansiyalarida (.au) va NeXT operatsion 
tizimida (.snd) qo‘llaniladigan ovozli fayllar formati. Internet tarmog‘ining 
dastlabki rivojlanish bosqichida ovozli ma’lumotlar uchun standart format rolini 
o‘ynagan. 
MPEG-3 (.mp3) MPEG-4 (.mp) – Bugungi kundagi eng ommabop ovozli 
fayllar formati. Inson nutqidan farq qiluvchi tovushlarni saqlash uchun yaratilgan. 
Musiqiy yozuvlarni raqamlashtirishda qo‘llaniladi. Oldingi MP1 va MP2 format 
versiyalari davomchisi. Kodirovkada musiqadan inson eshitish organlari orqali 
yomon qabul qilinadigan tovushlarni o‘chiruvchi psixoakustik kompressiya 
qo‘llaniladi. Oldingi versiyalar sifatsizroq kompressiyaga ega bo‘lsada, biroq 
eshitish jarayonida kompyuter resurslariga bo‘lgan talab yuqori bo‘lmaydi. 
Prossessor xarakteristikasi ovoz sifatiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir ko‘rsatadi, 
prossessor qanchalik kuchsiz bo‘lsa, ovoz buzilishi shunchalik yuqori bo‘ladi.

---

49 
MIDI (.mid) – Musiqa asboblarining raqamli interfeysi (Musical Instrument 
Digital Interface). Bu standart 1980 yillar boshida elektron musiqa asboblari va 
kompyuterlar uchun ishlab chiqilgan. MIDI turli ishlab chiqaruvchilarning 
musiqali va ovozli sintezatorlari o‘rtasidagi ma’lumot almashinuvini aniqlaydi. 
MIDI interfeysi musiqa notalari va kuylarini uzatish protokoliga ega. Lekin MIDI 
ma’lumotlar raqamli ovoz emas – ular son formatidagi qisqartirilgan musiqa 
yozuvi shakli hisoblanadi. MIDI-fayl o‘zida harakatlar, masalan pianino 
tugmalarini bosish yoki regulyatorni aylantirish kabi komandalar ketma-ketligini 
ifodalaydi.
MIDI-fayllar kam xotira hajmini egallaydi, bu fayllar o‘lchami ovoz sifatiga 
ta’sir ko‘rsatmaydi. MIDI-fayllar raqamli fayllardan operativ va doimiy xotiradan 
joy egallashiga qarab o‘rtacha 200-1000 marta kichik bo‘ladi, markaziy prossessor 
resurslari ko‘p talab qilinmaydi. Ba’zi hollarda hatto ovoz sifati ham boshqa audio 
fayllarga nisbatan yuqori bo‘ladi. MIDI-fayllarni ijro etuvchi qurilmalarga 
uzatiluvchi bu komandalar ovozni boshqaradi, kichik MIDI-xabar ovoz chiqishini 
yoki musiqa asboblari yoki sintezatordagi ovozlar ketma-ketligi ijro etilishini 
ta’minlashi mumkin, shu sabali MIDI-fayllar hajmi (bir sekundda ovoz chiqish 
birligi) boshqa ekvivalent raqamlangan ovozli fayllarga nisbatan juda kichik 
bo‘ladi.
MOD (.mod) – alohida notalar uchun shablon sifatida ishlatish mumkin 
bo‘lgan raqamlangan ovoz namunalari saqlanuvchi musiqali format. Bu formatdagi 
fayllar ovoz namunalari nabori bilan boshlanib, ulardan so‘ng notalar va 
davomiylik haqidagi ma’lumotlar saqlanadi. Har bir nota fayl boshida keltirilgan 
ovozli shablonlardan biri yordamida ijro etiladi. Bunday fayllar nisbatan katta 
bo‘lmaydi va notalarga asoslangan strukturaga ega bo‘ladi. Bu ularni an’anaviy 
musiqali 
yozuvlarni 
imitatsiyalovchi 
dasturlar 
yordamida 
tahrirlashni 
osonlashtiradi. Bunda fayllar MIDI-fayllardan farqli ravishda ixtiyoriy kompyuter 
platformasida isjro etilishiga imkon berib, to‘liq ovoz beradi. 
IFF (.iff) – Interchange File Format – dastlab Amiga kompyuter platformasi 
uchun yaratilgan format. Hozirda CD-I shaklidagi kompakt-disklarda ham 
qo‘llanilmoqda. Uning tuzilishi RIFF formati tuzilishiga o‘xshash bo‘ladi. 
AIFF (.aiff) – Audio Interchange File Format – ovozli ma’lumotlar almashish 
uchun format, Silicon, Graphics va Mac kompyuter platformalarida qo‘llaniladi. 
Ko‘p jihatdan WAVE formatini eslatadi, biroq undan farqli ravishda raqamlangan 
ovoz va shablonlardan foydalanish imkonini beradi. Ko‘pchilik dasturlar bu 
formatdagi fayllarni yuklay oladi. 
RealAudio (.ra, .ram) – Internetda ovozni real vaqtda ijro etish uchun Real 
Networks (www.real.com) firmasi tomonidan ishlab chiqilgan format. Sifat eng 

---

50 
yaxshi holatda audiokasseta formatiga mos keladi, sifatli musiqa asarlarini saqlash 
uchun mp3 formatidan foydalanish afzalroq. 
MIDI va raqamli ovoz: qulayliklar va kamchiliklar 
WAVE formati ko‘p sonli formatlardan birini o‘zida aks ettirsada, lekin u 
raqamli ovozlarni saqlash uchun mo‘ljallangan yagona format emas.
MIDI-ma’lumotlardan farqli, raqamli-ovoz ma’lumotlari kvantlar (samples) 
deb ataluvchi minglab birlik ko‘rinishida yozilgan ovozni o‘zida aks ettiradi. 
Raqamli ma’lumotlar diskret vaqt momentida ovoz amplitudasini ( balandligini) 
ifodalaydi. Raqamli ma’lumotlar ijrosi qurilmaga bog‘liq bo‘lmaydi va shu sababli 
ular doimo bir xil bo‘ladi. Lekin buning hisobiga bunday ovozli fayllar hajmi 
yetarlicha katta bo‘ladi.
Vektorli grafika rastrli grafikaga nisbatan qanday qiyoslansa, MIDI-
ma’lumotlarni ham raqamli ma’lumotlarga nisbatan xuddi shunday qiyoslash 
mumkin. Ya’ni vektorli grafik tasvirlar printer yoki monitorga bog‘liq bo‘lgani 
kabi MIDI-ma’lumotlar ovozni ijro etuvchi qurilmalarga bog‘liq bo‘ladi, raqamli 
ma’lumotlar esa bog‘liq bo‘lmaydi.
MIDI standarti PostScript standartiga o‘xshash bo‘lib, qurilmalarni tushunarli 
tilda boshqarish imkoniyatini beradi. Raqamli ma’lumotlarga nisbatan MIDI 
quyidagi qulayliklarga ega: 
MIDI-fayllar kam xotira hajmini egallaydi, bu fayllar o‘lchami ovoz sifatiga 
ta’sir ko‘rsatmaydi. MIDI-fayllar raqamli fayllardan operativ va doimiy xotiradan 
joy egallashiga qarab o‘rtacha 200-1000 marta kichik bo‘ladi, markaziy prossessor 
resurslari ko‘p talab qilinmaydi. Ba’zi hollarda hatto ovoz sifati ham boshqa audio 
fayllarga nisbatan yuqori bo‘ladi. Bunday hollarda MIDI-fayllarni ijro etish 
manbalari yuqori sifatda bo‘lishi talab etiladi. Siz ovoz sifati va balandligini 
saqlagan holda ovoz tempini o‘zgartirish hisobiga MIDI-fayllar uzunligini 
o‘zgartirishingiz mumkin. MIDI-ma’lumotlarni alohida notalar darajasida 
tahrirlash ham oson. Siz MIDI-kompozitsiyalarni millisekundgacha aniqlikda 
tahrirlash imkoniyatiga egasiz. 
MIDI-fayllarning asosiy kamchiligi ovoz aniqligida. MIDI-faylni yaratishda 
qo‘llanilgan ijro etish qurilmasi haqiqiy musiqa asbobiga qanchalik o‘xshash 
bo‘lsa, ovoz aniqligi ham shunchalik o‘xshash bo‘ladi. Hatto faylni yaratishda 
qo‘llanilgan MIDI-qurilma ovozi General MIDI standartiga to‘liq mos kelganida 
ham ovoz sifati ijro etuvchi elektron qurilmaga bog‘liq. MIDI-ovozlar nutqli 
ma’lumotlarni ijro etish uchun qo‘llanilmaydi. Raqamli audioning MIDI-fayllardan 
asosiy ustunligi raqamli ovozlarning ijro etilish sifati doimiy bo‘ladi. Raqamli 
ovozlar bilan ishlash zaruratiga ikki sabab mavjud: raqamli ovozlar bilan ishlash 
uchun dasturlar va tizimlar tanlovi keng; raqamli ovoz elementlarini tayyorlash va 
yaratish uchun musiqa nazariyasini bilish shart emas. 

---

51 
Mikrofon yordamida ovoz yozish 
Multimedia haqidagi har qanday qo‘llanma, albatta, mikrofon yordamida ovoz 
yozishga bag‘ishlangan bo‘limga ega bo‘ladi. Mikrofon yordamida ovoz yozishda 
odatda Windowsning standart dasturlari qatoriga kiruvchi Sound Recorder 
(Пуск/Программы/стандартные/Звукозапись) qo‘llaniladi. Bu dastur bilan 
ishlash haqidagi batafsil ma’lumotlarni dasturda berilgan ma’lumotnomadan 
olishingiz mumkin. Quyidagi rasmda Windows 7 operatsion tizimidagi Sound 
Recorder dasturi ma’lumotnomasidan foydalanish jarayoni keltirilgan. 
Bu dastur bilan ishlash yetarlicha sodda bo‘lganligi uchun biz unga batafsil 
to‘xtalib o‘tirmaymiz. Mikrofonlar ikki xil tipda bo‘ladi – kondensatorli va 
dinamik. Kondensatorli mikrofonlar qimmatroq bo‘lib, yuqori sifatli ovoz bera 
oladi, lekin ularni kompyuterga ulash uchun ovoz kartasi ham uning talablariga 
javob bera olishi kerak. Ko‘pchilik ovoz kartalari esa dinamik mikrofonlarga 
moslangan bo‘ladi.
Mikrofonning boshqa muhim xususiyati – uning yo‘nalganlik (directivity) 
darajasida. Mikrofonlar umumyo‘nalgan (barcha yo‘nalishlar bo‘yicha ovoz 
sezgirligi bir xil), biryo‘nalishli (oldindan keladigan yo‘nalishdagi ovozlarga 
sezgirroq) va ikkiyo‘nalishli (oldindan va orqadan keladigan yo‘nalishdagi 
ovozlarga sezgirroq) bo‘ladi. Fondagi shovqinlar kam bo‘lishi hisobiga ko‘pincha 
bir yo‘nalishli mikrofonlar tanlanadi. Lekin ular umumyo‘nalgan mikrofonlarga 
nisbatan qimmatroq va ovoz sezgirligi ham ancha yuqori bo‘ladi. Mikrofon 
tanlashda albatta mikrofonning to‘liq qarshiligiga (impedance) e’tibor qarating. 
To‘liq qarshilikning optimal qiymati 600 Om ga teng. Umumyo‘nalgan 600 Om 
impedancega ega mikrofon tanlash tavsiya etiladi.
Dasturiy ta’minot. Dastlab miksher-dasturini sozlab olish zarur bo‘ladi. 
Miksher-dasturning ko‘rinishlaridan biri "Регулятор уровня" nomi ostida Siz uni 
Windowsning standart dasturlari orasidan topishingiz mumkin. Lekin bu dastur 
bilan ishlash biroz noqulay bo‘lishi mumkin. Sizning ovoz kartangiz dasturiy 
ta’minotida bu funksiyani bajaruvchi dastur ham bo‘lishi mumkin, shu sababli 
aynan o‘sha dasturdan foydalanish tavsiya etiladi, chunki dastur mualliflari ovoz 
kartasining muhim jihatlarini hisobga olgan holda mazkur dasturni yaratishadi. 
Miksher-dasturda ovoz yozish jarayonida ishtirok etmayotgan boshqa barcha kirish 
regulyatorlarini eng pas holatga o‘tkazib qo‘yish yoki butunlay o‘chirib qo‘yish 
tavsiya etiladi. Mikrofondan ovoz yozishda mikrofonli yoki chiziqli kirishdan 
foydalanish mumkin. Ovoz yozish jarayonida kiruvchi balandlik regulirovkasini 
taxminan 75 % li holatga o‘tkazib qo‘ying.
Sound Forge dasturida mikrofon yordamida ovoz yozish jarayonidagi asosiy 
muammo signal darajasining nostabilligini bartaraf qilish mumkin. Bu muammoni 
bartaraf etish va shovqin darajasini minimallashtirish uchun apparatli yoki kiruvchi 

---

52 
signalni dinamik qayta ishlash uchun Sound Forge dasturidan foydalanish 
mumkin. Sound Forge dasturi raqamli ovozlar bilan ishlash uchun dinamik 
ishlovni amalga oshiradi. Bunday xususiyatga ega dasturlarga Sound Forge 
dasturidan tashqari Wavelab dasturini keltirish mumin. Dinamik qayta ishlash 
elementlariga kompressor (limiter), ekspander (expander), ekvalayzer kabilarni 
kiritish mumkin. 
Ovoz muharrirlari. Ovozni tahrirlash dasturi 
Audio fayllarni tahrirlash uchun dasturni tanlayotganda, har bir foydalanuvchi 
ma'lum bir trekni nima qilishni istayotganini allaqachon biladi, shuning uchun u 
aniq qanday funktsiyalarga muhtojligini va u holda nima qilish kerakligini yaxshi 
tushunadi. Tovush muharrirlari juda ko‘p, ularning ba'zilari professionallarga 
qaratilgan, boshqalari oddiy kompyuter foydalanuvchilari uchun, boshqalari 
ikkalasiga ham bir xil darajada qiziqish bildiradi va audio tahrirlash ko‘p 
funktsiyalardan faqat bittasi bo‘lgan. 
Aynan ovozni qayta ishlash mavzusi "quloqda" qandaydir darajada kamroq 
bo‘lganligi sababli, foydalanuvchi ko‘pincha qaysi dasturdan foydalanish 
yaxshiroq degan savolga duch keladi. Ushbu sohadagi eng mashhur dasturlardan 
biri - Sony Sound Forge (ilgari Sonic Foundry's Sound Forge nomi bilan tanilgan). 
Dasturning imkoniyatlarini o‘rganib chiqib, uning arsenalining ko‘pchilik 
foydalanuvchilarga mos keladimi-yo‘qligini tushunishga harakat qilamiz va 
muqobil variantlarni ko‘rib chiqamiz. Dasturning o‘ninchi versiyasi bizning 
"mikroskopimiz" ostida qoldi. Sound Forge-ning avvalgi versiyalari bilan tanish 
bo‘lganlar uchun ushbu dastur bilan ishlashning asosiy mantig‘i saqlanib 
qolganligini, ammo ba'zi yaxshilanishlar qo‘shilganligini ta'kidlash kerak. Biroq, 
birinchi navbatda birinchi narsa. 
Hamma narsaning o‘zi 
Dastlab, dastur bilan ishlash uchun manba bo‘lishi mumkin bo‘lgan narsalar 
haqida bir necha so‘z aytishga arziydi. Bular ovoz yozuvchisi, pleer, shaxsiy 
kompyuterning qattiq diskida va hokazolardan olingan raqamli yozuvlar bo‘lishi 
mumkin - dastur juda ko‘p formatlarni qo‘llab-quvvatlaydi: eng mashhur MP 3, 
WAV, WMA, Ogg Vorbis va boshqalar va maxsus fayl turlari. boshqa Sony audio 
mahsulotlari bilan yaratilgan. Agar xohlasangiz, musiqa kompakt-disklaridan 
treklarni chiqarib olishingiz mumkin - buning uchun siz ushbu elementdan 
foydalanishingiz kerak EkstraktOvozdanCD menyu Fayl. 
Bundan tashqari, siz to‘g‘ridan-to‘g‘ri Sound Forge-ga mikrofonni ulab, 
o‘zingizning soundtrackingizni yozib olishingiz mumkin. Bundan tashqari, 
ro‘yxatga olish moduli, amalga oshirilishining barcha soddaligi uchun juda keng 
sozlamalarni taqdim etadi (bu haqda birozdan keyin gaplashamiz). Dasturning 

---

53 
yana bir qiziqarli "xususiyati" - bu videoklipning audio trekini tahrirlash 
qobiliyatidir. Soundtrack dastur tomonidan oddiy audio fayl sifatida ochiladi. 
Diqqat, yozuv davom etmoqda! 
Yuqorida aytib o‘tganimizdek, mikrofondan yozib olish uchun Sound Forge 
alohida va ishlatish uchun juda qulay modulni taqdim etadi. Uni dastur asboblar 
panelidagi Yozish tugmasi ("Hammasi ko‘zda" qo‘shimchasiga qarang) yoki + 
tugmalar birikmasi orqali chaqiriladi. Ochilgan oynada siz yozuvni boshqarish 
tugmachalarini, shuningdek ovoz to‘lqinining intensivligi ko‘lamini ko‘rasiz. 
Yozib olish jarayonini boshlaydigan qizil tugmani bosganingizda dastur avtomatik 
ravishda yaratiladi yangi trek tahrirlash uchun va unda yozib olingan materialni 
tahrirlash uchun joylashtiradi. Foydalanuvchi bir nechta yozuv rejimlarini tanlashi 
mumkin (ochiladigan ro‘yxat) Rejim): standart normal rejim ( Avtomatik qaytarib 
olish (avtomatik ravishda orqaga qaytarish)), bir nechta yozuv variantlarini 
yaratish, birin-ketin tartibga solish va bitta ovozli faylda saqlash, avtomatik 
ravishda mintaqalarga bo‘linish ( Bir nechta mintaqalarni yaratish kerak) va har bir 
variant uchun alohida maydonlarni yaratmasdan ( Bir nechta oladi (Hududlar 
yo‘q))), har bir "parcha" ni alohida oynada yozib olish ( Har bir olish uchun yangi 
oyna yarating), shuningdek, ma'lum uzunlikdagi ro‘yxatga olish intervallari ( 
Punch-In (ma'lum bir uzunlikni yozib oling)). Ikkinchi holatda, siz yozuvning 
boshlanish va tugash vaqtlarini belgilashingiz kerak. Bunday holda, trekning 
qolgan qismi o‘zgarishsiz qoladi - bu faqat ma'lum bir materialni qayta yozishingiz 
kerak bo‘lganda qulaydir. 
Yozuv tayyor bo‘lgach, uni tahrirlashni boshlashingiz mumkin. Sound Forge 
to‘rtta asosiy audio tahrirlash vositalarini taqdim etadi. Tartibga solish vositasi 
yozuvning kerakli joylarini tanlash uchun, kattalashtirish vositasi tovush 
to‘lqinining masshtabini o‘zgartirish uchun ishlatiladi, qalam vositasi ovoz 
to‘lqinini qo‘lda chizish imkonini beradi (faqat shkalaning kuchli o‘sishi bilan 
ishlaydi) va voqea vositasi tanlangan maydonlarni ko‘chirishga imkon beradi. Siz 
har ikkala asbobga mos keladigan tugmachani bosish orqali yoki to‘g‘ridan-to‘g‘ri 
tahrir qilingan namunaning oynasida (D tugmachasini) dasturlar panelida 
almashtirishingiz mumkin. 
Bundan tashqari, Sound Forge-da audio trekni tahrir qilishni osonlashtiradigan 
yordamchi ob'ektlar mavjud. Shunday qilib, namunadagi istalgan daqiqani 
belgilash uchun siz trekka Marker qo‘shishingiz mumkin. Va ma'lum bir hududni 
tanlash uchun Hudud (Hudud) yordam beradi. Shuni ta'kidlash kerakki, ikkita 
marker o‘rtasida yoki maydonda trek qismini tanlash oddiygina ikki marta bosish 
orqali amalga oshiriladi. 
Namunani tozalash 

---

54 
Sound Forge-ning afzalliklaridan biri shundaki, audiofaylni qayta ishlash bilan 
bog‘liq ko‘plab vazifalar avtomatlashtirilgan va siz qo‘lda trekni "yig‘ish" uchun 
ko‘p vaqt sarflashingiz shart emas. Masalan, vosita sizga pauza va bo‘limlarni 
sukunat bilan olib tashlashga imkon beradi. Avtomatik qirqish / kesish (menyu 
Jarayon). Ushbu funktsiya quyidagicha ishlaydi. dastur signalning darajasi 
ko‘rsatilganidan yuqori bo‘lgan ma'lumotni aniqlaydi va uni maqbul deb 
hisoblaydi. Signal siz ko‘rsatgan darajadan pastga tushganda, Sound Forge ushbu 
qismni kerakli qismning oxiri yoki sukunat boshlanishi sifatida qabul qiladi. 
So‘ngra dastur etarli signal kuchi bilan keyingi qismni izlaydi va ikkita bo‘lim 
orasidagi barcha ma'lumotlarni o‘chirib tashlaydi. 
Avtomatik kesish / kesish sizga yozuvni qisqartirish uchun bir nechta 
variantlardan foydalanishga imkon beradi (ochiladigan ro‘yxat) Funktsiya). 
Shunday qilib, Tanlovdan tashqarida chekkalarni saqlang tanlangan maydon 
ichidagi sukunat qismlarini ushbu maydon tashqarisidagi ma'lumotlarga ta'sir 
qilmasdan olib tashlaydi, Tanlovning chetidan chetlarini olib tashlang tanlangan 
maydon chegarasidagi pauzalarni istisno qiladi, shuningdek tashqaridagi barcha 
ma'lumotlarni 
o‘chirib 
tashlaydi. 
Olib 
tashlashSukunato‘rtasidaiboralar 
(yaratadimintaqalar) iboralar orasidagi sukunat qismlarini olib tashlaydi (ovoz 
yozish paytida). VA Ma'lumotni boshidan olib tashlang va fayl uzunligini 
cheklangboshidagi sukunatni yo‘q qiladi ovozli faylva shuningdek, yozuvning 
oxirini belgilangan nuqtada qisqartiradi. Bundan tashqari, "Oldindan o‘rnatilgan" 
ochiladigan ro‘yxatida eng mashhur vazifalar uchun bir nechta oldindan 
o‘rnatilgan sozlamalar mavjud. 
Yozuvning bir qismini boshqasiga yoki silliq pasayishiga ta'sirini yaratish 
uchun siz funktsiyadan foydalanishingiz mumkin. Asbob yordamida trekning 
balandligini yoki uning alohida qismlarini sozlashingiz mumkin
Tovush, Turli xil sifatli yozuv qismlarini "tekislash" ga imkon beradi 
Normallashtirish funktsiyasi Ovozni o‘chirish yozuvning keraksiz qismlarida 
ovozni to‘liq o‘chirishga yordam beradi. 
Bit-Depth Converter - bu audio faylning bit chuqurligini o‘zgartiradigan 
muhim vosita. Yozuvni qayta ishlashdan oldin uning bit chuqurligini oshirish 
tavsiya etiladi - bu trekning sifatini oshirmaydi, balki uning o‘lchamlarini oshiradi 
va faylni keyinchalik tahrirlash va qayta ishlash shovqin paydo bo‘lishiga olib 
kelmaydi. Faylning bitligini tushirish uning sifatini ham pasaytiradi, ammo ba'zi 
hollarda siz bunday bosqichga o‘tishingiz kerak bo‘ladi - masalan, kompakt-diskka 
24 bitli faylni yozish uchun uning bit chuqurligini 16 bitgacha kamaytirishingiz 
kerak bo‘ladi, chunki analog CD faqat shu bit chuqurlikdan foydalanishi mumkin 
... Aytgancha, bunday hollarda har bir o‘t o‘chiruvchi uchun asl nusxaning 
nusxasini qoldirish kerak. 

---

55 
Yana bir qiziqarli xususiyat - bu ovoz balandligini o‘zgartirmasdan vaqt o‘tishi 
bilan yozuvni siqish / uzaytirish qobiliyatidir. Bu, masalan, video trekni sozlashda 
foydalidir. Bu asbob yordamida amalga oshirilishi mumkin Vaqt uzayadi... Dastur 
19 xil rejimni taqdim etadi ( Rejim) siz ishlayotgan audio ma'lumotlarning o‘ziga 
xos turi uchun. Time Stretch sozlamalari oynasida trekning qancha cho‘zilgani 
yoki qisqarganligini ko‘rsatadigan shkalada kerakli ko‘rsatkich bo‘yicha maxsus 
ko‘rsatkichni o‘rnatishingiz kerak. 
Har bir fayl o‘z oynasida ochiladi va chastota diagrammasi ko‘rinishidagi 
kanallar soniga ko‘ra taqdim etiladi. Fayl oynasining sarlavhasi teglardan olingan 
uning nomini aks ettiradi va shuning uchun fayl nomidan farq qilishi mumkin. 
Sarlavha ostida, kanal maydonining yuqorisida Sound Forge xronologiyasi, 
kanal ostidan esa aylantirish paneli joylashgan. O‘tkazish satrining o‘ng va chap 
tomonida piktogramma tugmalari mavjud "ortiqcha va minus".O‘ngdagi tugmalar 
gorizontal ravishda faylning chastota diagrammasini cho‘zish yoki qisqartirish 
uchun mo‘ljallangan. Bu, masalan, faylning bir qismini aniqroq tanlash uchun 
kerak bo‘lishi mumkin.
Shuningdek, Sound Forge-da gorizontal ravishda klaviaturadagi pastga va 
yuqoriga o‘q tugmachalari, sichqonchaning g‘ildiragi yordamida va aylantirish 
satrining 
istalgan 
chekkasini 
ushlab, 
o‘lchamlarini o‘zgartirish orqali 
kattalashtirish mumkin. O‘tkazish satrining chap tomonida joylashgan "ortiqcha" 
va "minus" tugmalari yordamida chastota diagrammasini vertikal ravishda oshirish 
yoki kamaytirish mumkin. Faylning balandligi va davomiyligi o‘zgarmaydi, faqat 
displey o‘zgaradi. O‘tkazish satrini yoki vaqt jadvalini ishlatib, chastota 
diagrammasini gorizontal ravishda harakatlantirishingiz mumkin. 
Faylni tahrirlash. 
Sound Forge-da kesish, nusxalash, joylashtirish va boshqa ko‘plab 
operatsiyalarni bajarish uchun Edit Tool rejimi yoqilgan bo‘lishi kerak. Rejimni 
almashtirish amalga oshiriladi 
yoki menyuda paydo bo‘ladi "Tahrirlash" Bo‘lim "Asbob",yoki asboblar 
panelidagi tugmalar, yoki qulf tasviri bilan tugmachaning o‘ng tomonida 
joylashgan fayl oynasining yuqori chap burchagidagi tugma. Ushbu tugmachani 
bosish, mavjud rejimlardan mavjud bo‘lgan barcha rejimlarni almashtiradi, ya'ni: 
Asbobni tahrirlash, kattalashtirish vositasi, qalam vositasi, tadbir vositasi va 
"Konvert uchun vosita". 
Ikkala marker o‘rtasida sichqonchaning chap tugmachasini ikki marta 
bosish audio trekning bir qismini tanlaydi. Agar tanlovni takroran ishlatmoqchi 
bo‘lsangiz, uni Hudud deb belgilash mantiqan to‘g‘ri keladi. Maydonlar yashil 
kvadratchalar bilan belgilanadi va audio trekning parchasini aks ettiradi, 
markerlardan farqli o‘laroq, to‘q sariq kvadratchalar bilan ko‘rsatilgan va vaqtni 

---

56 
belgilaydigan belgilar. Siz menyuda "Hudud" buyrug‘i yordamida tanlovni 
mintaqa sifatida belgilashingiz mumkin "Qo‘shish", "Tahrirlash" menyusining 
"Hududlar ro‘yxati" bo‘limining "Qo‘shish" buyrug‘i yoki tugmachani bosish 
orqali "R" klaviaturada. Buyruq "Hududlarga markerlar" Bo‘lim "Mintaqalar 
ro‘yxati" menyuda "Tahrirlash" audio markadagi barcha bo‘shliqlarni mintaqalar 
sifatida belgilaydi. Buyruq bajarilishidan oldin tasdiqlashni talab qiladi. Ushbu 
buyruqni bajargandan so‘ng, chastota diagrammasida markerlar qolmagan, 
ularning barchasi mintaqalarning chegaralariga aylanadi. Sound Forge 
maydonining kontekst menyusi buyruqlari bilan ishlash markerning kontekst 
menyusi buyruqlari bilan ishlashga o‘xshaydi. Hududni tanlash buyrug‘i maydonni 
tanlashga imkon beradi va "Split"maydonni ikkiga ajratadi. Bo‘linish kursor 
joylashgan joyda sodir bo‘ladi. 
Sound Forge-da ovozli qismlarni aralashtirish uchun "Mix ..." buyrug‘idan 
foydalaning. Buferning tarkibi hozirda faol bo‘lgan faylning audio trekning bir 
qismi bilan aralashtirilgan. 
Aralashtirishni boshlashdan oldin, kursorni joylashtiring yoki chastota 
diagrammasida kerakli joyni belgilang. Buyruqni ishga tushirgandan so‘ng 
"Aralash ..."aralashtirish maydoni chastota diagrammasida ta'kidlangan va oyna 
paydo bo‘ladi "Aralashtirish / almashtirish"unda siz aralashtirish parametrlarini 
o‘rnatmoqchisiz. Parametrlar "Fade In" va "Fade Out" aralash fragmentning kirish 
vaqti va turini (In) va end (Out) ni belgilashga imkon beradi. 
Davomiylik qiymati parametr nomidan so‘ng darhol maydonga o‘rnatiladi. 
Keyinchalik, kirish yoki tugatish turlaridan birini tanlashga imkon beruvchi 
ochiladigan ro‘yxat mavjud. Davomiyligi sichqoncha yordamida audio trekning 
tanlangan qismiga o‘rnatilishi mumkin, ammo oynadagi raqamli ma'lumotlarni 
sozlash "Aralashtirish / almashtirish" buni aniqroq bajarishga imkon beradi. 
Belgilash katagi "Solishning mutanosib uzunliklari" davomiylik qiymatini 
aralash fragment hajmining foizida ko‘rsatishga imkon beradi. Agar davomiylik 
qiymatlaridan birortasi nolga teng bo‘lsa, u holda aralash qism so‘nmasdan yoki 
o‘chib ketmasdan aniq ijro etiladi. 
Tugmani bosib aralash natijasini oldindan ko‘rib chiqish "Oldindan ko‘rish" 
belgilanmaganida "Bypass".Agar siz tanlangan qismning ovozini aralashtirmasdan 
tinglashni xohlasangiz, ushbu katakcha tanlangan. 
Sound Forge aralashtirish jarayoni tugmani bosish bilan boshlanadi 
"OK",tugmasi "Bekor qilish" aralashtirishni rad etishga imkon beradi. 
Faylni qayta ishlash 
Bobda "EQ"menyu "Jarayon"ekvalayzerlarning uch turi mavjud "Grafik", 
"Paragrafik" va "Parametrik"... Ekvalayzer "Grafik" uchta yorliq bor - "Konvert", 
"10 tasma" va "20 tasma". 

---

57 
"Konvert" yorlig‘ida u grafik sifatida taqdim etiladi. 20 gigagertsdan 20 kHz 
gacha chastotalar gorizontal o‘qi bo‘ylab, tovush balandligi vertikal o‘qi bo‘ylab 
chizilgan. 
Sozlash jadvaldagi nuqtalarni shakllantirish va ularni sichqonchaning chap 
tugmasi bilan harakatlantirish orqali amalga oshiriladi. Ovoz balandligi yuqori 
bo‘lgan chastotalar "dB 0" kuchaytiriladi, pastroq - mos ravishda, zaiflashadi. 
Ovoz spektridan chastotani olib tashlash uchun uning ovoz balandligini "- Inf." 
Ga tushiring. Kursorni diagramma ustiga qo‘yganingizda, u ko‘rsatkich 
barmog‘iga aylanadi. 
Agar kursor yonida "+" belgisi ko‘rsatilsa, demak, sichqonchaning chap 
tugmachasini bosganingizda, diagrammada yangi nuqta hosil bo‘ladi. Grafadagi 
mavjud nuqtani sichqonchaning o‘ng tugmachasini bosish yoki chap bilan ikki 
marta bosish orqali o‘chirishingiz mumkin. 
Deyarli barcha ovoz kartalarida mikrofon kuchaytirgichlari sifati juda past 
bo‘ladi, shu sababli alohida mikrofon kuchaytirgichi yoki kuchaytirgichli 
miksherga ega bo‘lish tavsiya etiladi.
Ovozli ma’lumotlarni yozishda raqamlashtirish chastotalari tanlovi 
Raqamli audiofayllarni tayyorlash anchagina sodda. Agar Siz ovozli material 
(analogli tashuvchi, masalan magnit lentada musiqa yozuvi yoki ovozli effekt) ga 
ega bo‘lsangiz, u holda dastlab bu materialni raqamlashtiring va raqamli axborot 
tashuvchilarga yozing. Ko‘pchilik hollarda bu jarayon – ovozli material ijro etilib, 
ovozni mos raqamlashtiruvchi dasturlar yordamida kompyuter xotirasiga kiritish 
orqali bajariladi.
Raqamli audiofayllarni tayyorlashda ikkita aspektga alohida e’tibor qarating: 
talab qilinayotgan ovoz sifati operativ va doimiy xotira hajmiga mos bo‘lsin; 
yaxshi, tiniq ovoz yozuviga ega bo‘lish uchun mos yozish darajasiga ega qurilma 
zarur. 
Ko‘pchilik ovoz kartalari maksimal chastotalarda yaxshiroq ishlaydi, shu 
sababli 44.1 KGs diskretizatsiya bilan ovoz yozish ma’qulroq, keyinchalik, 
zaruratga qarab, past chastotali fayllarga o‘tkazish mumkin bo‘ladi. Matematik 
nuqtai nazardan, raqamlashtirish chastotasi yozilayotgan signal chatotasidan ikki 
marta yuqori bo‘lishi kerak. Kompakt disklarga yozish jarayonida yuqori 
aniqlikdagi 20 KGs chatotali ovozni uzatish uchun 44.1 KGs raqamlashtirish 
chastotasi qo‘llaniladi. Biroq kompyuterlar uchun multimedia loyihalarini 
yaratishda mashina imkoniyatlarini ham hisobga olish kerak bo‘ladi – katta 
raqamlashtirish chastotasi fayllarni saqlash uchun katta xotira hajmini va ijro etish 
uchun mukammal kompyuterni talab qiladi. Uncha ko‘p bo‘lmagan katta yoshdagi 
kishilargina 15 KGsdan yuqori chatotali ovozni eshita olishlari mumkin, bu 
chastota odatda stereofonik eshittirishlar uchun chegara bo‘lib xizmat qiladi. Katta 

---

58 
yoshli erkakning ovozi kamdan-kam holatda 7.5 KGs chastotadan oshadi. Bulardan 
kelib chiqib, multimedia loyihalari musiqali yo‘lakchalarini, shuningdek, kadr 
ortidagi ovoz va musiqa va ovozdan tashkil topuvchi ovozli yo‘lakchalarni 
yozishda 22.05 KGs raqamlashtirish chastotasi, kadr orti ovozlari va ovoz 
effektlarini yozish uchun 11 KGs chastota qo‘llanilishi tavsiya etiladi.
Shunday qilib, ovozli ma’lumotlar bilan ishlashda quyidagilarni qo‘llash 
tavsiya etiladi: 
- ko‘pchilik taqdimot va multimedia loyihalar uchun – 22.05 Gs, 8 bit, stereo 
yoki 
22.05 
KGs, 
16 bit, stereo; - nutqni yozish uchun – 22.05 KGs, 16 bit, mono yoki 11 KGs, 8 bit, 
mono; - yetarlichi quvvatli komp-yuterlarda ijro maqsadidagi sifatli musiqa 
asarlarini yozish uchun – MP3 formatda 44.1 KGs, 16 bit, stereo.