Mavzu : xatoliklar va o’lchashlarning xatoliklari reja

Uslubiy xatolik - o'lchash usulining nazariy jihatdan ariiq asoslanmaganligi natijasida kelib chiqadi. Uslubiy xatolikning asosiy manbai o'ichash obyekti modelining obyekt xususiyatlariga mos emasiigi hisoblanadi.
Masalan, o'lchash vositalarini hisoblasbda ishlatiladigan tenglamalarning
soddalashtirilishi, xatolikning kompensasiyalashda kiritiladigan tuzatma
koeffitsiyenti salmoqli xatolikka olib keiadi.
Muntazam xatolikning uslubiy lashki! etuvchilari quyidagi sabablarga
ko'ra hosil bo'ladi:
— o’lchash obyekti modelining ko'rsatkichlari o'lchanadigan kattalik
sifatida qabul qilinganida;
— o'lchanadigan kattalik bilan o'ichash vositasining kirishidagi
qiymatini bog'lovchi funksiya argumentlarining qabul qilingan
qiymatlaridan chetga chiqishi;
— kvantlash efiektidan hosil bo'ladigan xatolik;
— hisoblash algoritmining kuzatishlar natijalari bilan o'lchanadigan
kattalikning bog'lovchi funksiyadan farq qilishi;
— saralash va tayyorlashda hosil bo'ladigan xatoliklar.
Uslubiy xatolik ba’zida nazariy xatolik deb ham yuritiladi.
Asbobiy (qurilmaviy) xatoliklar - ishlatiladigan o'lchash vositalarining xususiyatlari ideal bo'lmagan taqdirda hosil bo'ladi:
— o'lchash vositasining konstruktiv kamchiiiklaridan;
— o'lchash vositasini tayyorlash texnologiyasining rnukammal
emasligidan;
— alohida elementlaming eskirishi va yeyilishidan;
— o'lchash vositalarining asosiy va qo'shimcha xatoliklaridan;
— o'lchash vositalarining inersiordi xususiyatlaridan;
— darajalash xatoligi yoki shkalaning siljishidan;
0 Ichash vositasining o'lchash obyekti bilan o'zaro ta ’sirlashuvidan;
— o'lchash ma’lumotini uzatishda va boshqa oinillar ta’sirida hosil
bo'ladigan xatoliklar;
Subyektiv xatoliklar — kuzatuvchining individual xususiyatlariga bog'­
liq bo lib, uning o'lchash texnikasi bo'yicha bilimiga, uning qator fiziologik omillariga, masalan, uning sezish tezligiga. qanchalik tez sezishiga,
rang qabul qilish, ko'rish, eshitish kabi qobiliyatining o Jkirligiga bog'liq.
Subyektiv xatolik bundan tashqari operatoming o'lchash vositasiga va
о Ichash obyektiga ta’siridan sodir bo'iishi mumkin (harorat maydonining
o'zgarishi, mexanik ta’sirlar va b.).
Bu guruh xatoliklariga quyidagilar kiradi:
— shkaia va diagrammadan o'lchanadigan kattalik qiymatini
sanashdagi xatolik;
— maxsus texnik vositasiz diagrammani ishlab berishdagi xatolik;
— operatomi o'lchash vositasi yoki obyektini surib yuborishi, turtib
vuborishi oqibatidagi xatolik.
Ba’zida subyektiv xatolik shaxsiy xatolik deb ham yuritiladi. Odatda,
subyektiv xatolik tarkibida muntazam xatolikdan tashqari, tasodifiy tashkil cluvchisi ham bo'lishi mumkin. 3 u kuzatuvchining malakasi qanchalik past bo'isa, shunchalik ko'p bo'ladi.

3. О ichash jarayoniga va, albatta, o'lchash natijalariga ko'pgina omillar

ta sir etadi, ularni ba zi hollarda hisobga ohsh qiyin bo'ladi.
Bu omillarni ko'rib chiqishdan oldin "o'lchash jarayoni”
tushunchasinmg o'zini tushunib olish zarur. Qonunlashtiruvchi metrologiyabo'yicha xalqaro tashkilot (fransuzcha. Organisation Internationale deetro ogie Legale - O IM L, inglizchada International Organization of
Legal Metrology, ruscha MOZM - Международная организация
законодательной метрологии)шпё (MOZM, MD №16) hujjatiga binoan,“o'lchash jarayoni” deganda o'lchashga doir jami m a’lumotlar hajmi’qunlmalar va amallar tushuniladi. Bunda “o'lchash jarayonining element!”deganda о Ichash natijasiga ta’sir etuvchi istalgan alohida omilni tushunish kerak. Bunday omillar quyidagilardan iborat bo'ladi:
- o'lchash obyekti;
- o'lchash subyekti (operator);
- o'lchash usuli;
- o'lchash vositasi;
- o'lchash sharoiti.
O'lchash obyekti yetarli o'rganilgan va uning modeli, uni detallashtmsh darajasi (o'lchash obyektining chuqur o'rganiiishijni shakllanishi
o'lchashdan ko'zda tutilgan maqsad bilan adekvat bo'lishi kerak.
Masalan, “val diametrini o'lchash kerak” deylik. Avvalo, obyekt
model! tuziladi va valning kesimi aylana shaklida bo'lishi mumkin. deb
bunda val diametri bir marta o'lchanadi.
Operator ham о Ichash jarayoniga ta’sir etib, subyektiv xatolikka olib
keladi. Operatoming subyektivizmi uning malakasiga, psixofiziologik
о atiga, mehnat (o'lchash) sharoitining sanitar-gigiyenik hoiatiga va
boshqalarga bog'liq.
O'lchash natijasiga ta’sir etuvchi omillardan o'lchash usuli va o'lchash
vositalarining ham ahamiyati katta. O'lchash usuli ham, o'lchash vositasi
ham o'lchash jarayonining maqsadiga va uni o'tkazish sharoitiea muvofiq
tanlab ohnishi zarur. Shun! esda saqlash kerakki, o'lchash voshalari faqat
xususiy xatolikka (o'lchash xatoligining asbobiy tashkil etuvchisiga) eo-a
bo lishi bilan b?rga, o'lchash obyektining ko'rsatkichini o'zgartirishi
mumkin, ya’ni o'lchanadigan kattalikni o'ziga ham ta’sir etishi mumkin.
Muntazam xatoliklar o’lchash natijalariga sezilarli ta’sir etilishi mumkin. Ba’zida muntazam xatolikning mavjudligini tasavvur ham qilmasligimiz mumkin. Aynan shunday muntazam xatoliklarning mavjudligi, xatto ilmiy xulosalarning sababchisi, no’to’g’ri fizikaviy qonun ishlab chiqish sababchisi bo’lishi, hatto ishlab chiqarishda yaroqsiz mahsulot ishlab chiqarishga olib kelishi mumkin.
Muntazam xatoliklarni bataraf etish o’lchashni rejalashtirish, tayyorlash, o’tkazish va uning natijalarini qayta ishlashda asosiy masalardan biri hisoblanadi. Bu xatoliklarni bartaraf etish usullari to’rt asosiy guruhga bo’lish mumkin:

• 
  O’lchashni boshlashdan oldin xatolining manbalarini bartaraf etish (xatoliklari hosil bolishini oldini olish_)
  
• 
  Xatolikni o’lchash jarayonida bartaraf etish (xatolikni eksperiment yo’li bilan bartaraf etish)
  
• 
  O’lchash natijasida aniq tuzatma kiritish (xatolikni hisoblash yoli bilan bartaraf etish)
  
• 
  agar muntazam xatolikni bartaraf etish mumkin bo'lmasa, u holda
  uning o'zgarish chegarasi baholanadi.
  

Muntazam xatolikni bartaraf etishning eng ratsional usuli o'lchashni

boshlashdan oldin xatolikni keltirib chiqaruvchi manbalarini cheklash
bo'lib, bu usul o'lchash jarayonini osonlashtiradi va tezlashtiradi.
Xatolikni keltirib chiqaruvchi manbalami cheklash deganda, masalan,
issiqlik manbalarini chiqarib tashlash, o'lchash vositasini undan
muhofazaiash va, zarurat tug'ilganda, o'lchash obyektini shunday manbalar
ta’siridan muhofazaiash tushuniladi.