Mavzu. 1918 1939-yillarda ilmiy-texnik taraqqiyotning jadallashuvi, ilm-fandagi yutuqlar

Fraksiya — biror-bir partiyaning parlamentdagi a’zo- lari yoki siyosiy partiya ichidagi alohida guruh.
Totalitarizm (umumiy, yalpi) — XX asr hodisasi bo‘lib, butun siyosiy tizimning davlatga bo‘ysunishini, jamiyat hayoti va fuqarolar ustidan to‘liq davlat nazorati o‘rnatilishini nazarda tutadi.
Anshlyus — qo‘shib olish, ittifoq. Tarixda, asosan, 1938-yili Germaniyaning Avstriyani qo‘shib olishiga nisbatan qo‘llaniladi.

1. 
   Birinchi jahon urushidagi mag‘lubiyat Germaniyada qanday iqti- sodiy va ijtimoiy muammolarni keltirib chiqardi?
   
2. 
   Germaniyada fashistlarning birinchi chiqishi — «Pivo isyoni» qan­day natija bilan yakunlandi?
   
3. 
   «Daues rejasi» qanday maqsadga qaratilgan edi? U kapitalistik dunyoda iqtisodiy va siyosiy barqarorlikni ta’minlashga olib keldimi?
   
4. 
   Gitler boshchiligidagi natsional-sotsialistlar hokimiyatga kelgan- dan keyin qanday siyosiy-iqtisodiy tadbirlarni amalga oshirdi? Italyan fashizmi va German natsizmini taqqoslang.
   
5. 
   Gitler totalitar rejimining asosiy maqsadi nimadan iborat edi? Germaniyadagi totalitar rejimga tavsif bering.
   

11-MAVZU. 1918 - 1939-YILLARDA ITALIYA VA ISPANIYA
Italiya Birinchi jahon urushida uncha katta talafot ko‘rmadi. Aksin- cha u Avstriya-Vengriya yerlarining bir qismini egallab, o‘z hududini ancha kengaytirib oldi. Ammo shunga qaramasdan, urushdan so‘ng mamlakat ichki ziddiyatlar girdobida qoldi. Bu ziddiyatlarning asosini ko‘p sonli ishsizlar va iqtisodiy inqiroz tashkil qildi. O‘ta dolzarb is- lohotlarni amalga oshirish uchun hukumat yetarli kuchga ega emasdi.
Fashistlarning hokimiyatga kelishi. Umumiy inqiroz sharoitida Benito Mussolini boshchiligida 1919-yilning mart oyida tuzilgan fashistlar partiyasi faollashib ketdi. 1921-yili fashistlar harakati bir qadar rasmiy tus olib, davlatning siyosiy qudratini mustahkamlashga qaratilgan millatchilik tashviqotini olib bordi. Ularni mamlakatdagi jiddiy kuchlar qo‘llab-quvvatladi, aholining ham katta qismi xayrixohlik bildirdi.

«Yosh fashistlar»
jurnalining muqovasi.
Italiya.
Fashistlar 1921-yilgi parlament saylovlarida 36 ta o‘ringa ega bo‘ldi. 1922-yil oktabrda fashistik guruhlarning mashhur Rimga yurishidan so‘ng qirol Viktor Emmanuil III Mussolinini hukumat boshlig‘i etib tayinladi. Fashistlar siyosati. Fashistlar hokimiyatda tur- gan dastlabki yillarda mamlakatda barqarorlashuv va iqtisodiy o‘sishni ta’minladi. Mussolini dastlab mavjud siyosiy partiyalar va kasaba uyush- malarini taqiqlamadi. Parlament faoliyat yuritdi, partiyalarning gazetalari ham chiqib turdi. Iqtisodiyotga to‘g‘ridan to‘g‘ri va har tomonlama aralashish yo‘li bilan Italiya fashistik davlati mamlakat rivojlanishi sur’atlarini keskin oshirishga erishdi. 1938-yili Mussolini irqiy qonunlar chiqardi, 1939-yil boshida esa Deputatlar palatasini tarqatib yuborib, uning o‘rniga Katta fa- shistik kengash tuzdi. Italyan fashizmi maxsus totalitar diktatura sifatida totalitar va avtoritarlik belgilariga ega edi. Uning mafkuraviy tizimi katolitsizm, an’anaviylik, sotsializm g‘oyalari bilan to‘ldirilgan millatchilik poyde- voriga qurildi.
Fashistlar barcha totalitar tuzumlarga xos bo‘lgan tajovuzkor siyo- satni avj oldirdi. 1927-yili Albaniya Italiyaning protektoratiga aylan- tirildi, keyin esa bosib olindi. 1935 — 1936-yillardagi Italiya — Efiopiya urushi natijasida Efiopiya, unga qo‘shni joylashgan Eritreya va So­malining bir qismi Italiyaning mustamlakasiga aylantirildi. 1937-yil dekabrda Italiya Millatlar Ligasidan chiqdi. Italiya Germaniya va Yaponiya bilan ittifoqqa birlashib, o‘zining tajovuzkor siyosatini davom ettirdi va Ikkinchi jahon urushining sababchilaridan biriga aylandi.

Fransisko Franko - Ispaniya diktatori.
Ispaniya. Bu yerda voqealar rivoji boshqacha yo‘ldan bordi. Dastlab Ispaniya o‘zining Birinchi jahon urushidagi neytraliteti bilan boshqa Yevropa davlatlaridan keskin ajralib turdi. Shunga qaramasdan, Ispaniya urushdan keyin ham ancha vaqt G‘arbiy Yevropaning eng qoloq davlatlaridan biri bo‘lib qolaverdi. Dunyoni larzaga keltir- gan Rossiyadagi inqilobiy voqealar bu davlatga ham ta’sir ko‘rsatdi. Kataloniya va boshqa viloyatlarda boshlangan ish tashlashlar huku- matni islohotlar o‘tkazishga, 8 soatlik ish kuni, ijtimoiy sug‘urta, ish haqi va pensiyalarning oshirilishi to‘g‘risida qonunlar qabul qilishga majbur qildi.

Ispaniya respublikachilari xalq
lashkari fuqarolar urushi yillarida
1923-yil sentabrda general Migel Primo de Rivera davlat to‘n- tarishi uyushtirdi. Barcha vazirlar va gubernatorlar harbiylar dan tayinlandi, parlament tarqatib yuborildi, ko‘plab partiyalar faoliyati taqiqlandi. De Rivera iqtisodiy islohot o‘tkazib, xuddi Italiyadagi fashistlar singari iqtisodga davlat aralashuvini kuchaytirishga harakat qildi. Ammo mamlakatda boshlangan ish tashlash harakati, moliyaviy inqiroz butun Ispaniya bo‘ylab diktatorga qarshi norozilikning kuchayishiga olib keldi. 1930-yili de Rivera iste’foga chiqishga majbur bo‘ldi. Yangi hu- kumat konstitutsiyani va burjua-de- mokratik erkinliklarini tikladi, ammo boshlanib ketgan jahon iqtisodiy inqirozi oldida bu hukumat ham ojizlik qildi.
Ispaniya fashizmi. Italiya fashist- laridan namuna olgan o‘ng partiyalar 1933-yili ispan falangasini tashkil qildi. Shu davrdan boshlab bu falanga vujudga kelgan ispan fashizmining asosi bo‘ldi. 1934-yili fashistlarning bir necha vakillari hukumat tarkibiga kirdilar. Shunday sharoitda so‘l kuchlar Xalq frontini tuzdi. Ular 1936- yili korteslarga (parlament) o‘tkazilgan saylovlarda g‘olib chiqdi. Mamlakat prezidenti va hukumat boshlig‘i shu front vakillaridan saylandi. Mamlakatda barcha siyosiy mahbuslar ozod qilindi, ilgari erishilgan barcha demokratik va ijtimoiy yutuq- lar tiklandi. Ammo o‘ng falanga xavfi bartaraf etilmadi. Ular davlat to‘ntarishiga tayyorlanib, bunda asosiy rolni armiya va generallar o‘ynadi.
1936-yil 18-iyul kuni falangachilar hamma joy da harbiy to‘ntarishni boshlab yubordi. Ularga qarshi Xalq fronti jangga ko‘tarildi. Shu tariqa Ispaniyada fuqarolar urushi boshlanib ketdi. Shunday sharoitda Fransiya, Buyuk Britaniya va yana ko‘plab davlatlar Ispaniyaga qurol yetkazib berishni to‘xtatdi va o‘zlarining fuqarolar urushiga aralashmasliklarini e’lon qildi. Dastlab bu kelishuvga qo‘shilgan SSSR keyin o‘z qarorini o‘zgartirib, respublika- chilarga yordam bera boshladi. Xuddi shunday Germaniya va Italiya falangachilarga yordam ko‘rsatdi. Ispaniyadagi fuqarolar urushi ikki yarim yil davom etdi. Unda deyarli 1 mln. ispanlar halok bo‘ldi. Falangachilar g‘olib chiqdi va 1939-yil 1-aprelda Ispaniyada general F. Franko diktaturasi batamom o‘rnatildi.
Ikkinchi jahon urushi boshlanishi bilan gitlerchilar diplomatiya- sining harakatlariga qaramasdan, Franko urushga kirishga shoshilmadi va 1939-yil sentabrda neytralitet haqida dekretni imzoladi.