Mavzu. Bilimlarga asoslangan iqtisodiyotda axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirish

19.22-rasm. «Отчеты»-«Мемориальный ордер» bilan ishlash oynasi
UzASBO dasturida Bosh menyudagi «Казна клиент» G‘azna-mijoz rejimini aktivlashtirish va undagi «Informatsiya» rejimini tanlash orqali kerakli ma’lumotlarni olish mumkin.


19.23-rasm. «Мемориальный ордер» oynasi
Bu oynada yil, oy va o’lchov birligini kiritib “ОК” tugmasini bo’sish orqali Excel ADT yordamida “Мемориальный ордер №1” tegishli ma’lumotlar chiqib keladi.


19.24-rasm. Excel ADT yordamida “Мемориальный ордер №1” oynasi
Hozirgi kunda UzASBO dasturining birinchi bosqichida shaxsiy hisob varaqlar va xarajatlar tasnifi bo‘yicha qoldiqlarni ko‘rish, elektron ko‘chirmalar olish hamda g‘aznachilik bo‘limlari tomonidan ro‘yxatga olingan shartnomalar ro‘yxati kitobini ko‘rish mumkin.

Dasturning ikkinchi bosqichi ishga tushgach esa, to‘lov topshiriqnomalarini elektron imzo orqali g‘aznachilik bo‘limlariga yuborish, shartnomalarni kiritish va boshqalarni amalga oshirish mumkin bo‘ladi.

Audit deganda korxona va tashkilotlar moliyaviy xo’jalik faoliyatini tekshirib berish, ularning ishini iqtisodiy ekspertizasini o’tkazish tushuniladi. Auditorlik faoliyatining asosiy sharti – to’la mustaqillikka ega bo’lish, xech kimga qaram bo’lmaslik, o’z ishini xar bir mamlakatda yoki xalqaro miqyosda qabul qilingan xisob-kitob va taftish qoidalariga binoan olib borishdir. Audit faoliyatining ikki turi mavjud: ichki va tashqi audit. Tashqi audit xolis firma tomonidan avvaldan tuzilgan kontrakt asosida bajariladi. Ichki audit esa shu korxonada ishlovchi xolis mutaxassislar tomonidan korxona raxbarlarining buyurtmasiga binoan amalga oshiriladi.
Tashqi audit quyidagi funktsiyalarga ega:

• tekshiruv-taftish

  
  

• baxolovchi – maslaxatlashuv

  
  

Tekshiruv – taftish funktsiyasiga audit bo’limi, xisobchi xodimlar, xisobot tizimi va xisob – kitob xo’jjatlari kiradi.

Baholovchi – maslaxatlashuv funktsiyasiga esa, raxbariyat faoliyati va maslaxatlar kiradi.
Ichki audit funktsiyalari quyidagilar:

• tekshiruv – taftish

  
  

• maslaxatlashuv – bashoratlash

  
  

Ichki auditning tekshiruv – taftish funktsiyasiga xisobot tizimi va xisob – kitob xujjatlari kiradi. Tashqi audit deganda xisobotlarning ishonchliligi, tulaligi va mavjud qonun asosida ni aniqlash maqsadida xo’jalik sub’ektining xolisona ekspertiza o’tkazish va chop qilinadigan moliyaviy xisob – kitoblarni taxlil qilish, shuningdek, xisob – kitob, soliq, moliya, tashqiliy va boshqa masalalar bo’yicha maslaxatlashish tushiniladi.

Tashqi audit bo’yicha shartnoma quyidagi buyurtmachilar bilan tuzilishi mumkin:

• korxona egalari bilan;

  
  

• korxona raxbarlari bilan;

  
  

• davlat soliq xizmatchilari va mudofaa tashkilotlari bilan;

  
  

• tijorat banklari bilan.

  
  

Kompyuter tizimlarida amalga oshirish uchun tashqi auditning quyidagi asosiy vazifalarini ajratish mumkin:

• taxrirlanayotgan muddat mobaynida raxbariyatning va moxir mutaxassisligini baxolash;

  
  

• korxonada qo’llanilayotgan xisobot tizimi va qisman xisob-kitoblarning tugriligini baxolash;

  
  

• xisob-kitob xujjatlarida moliyaviy-xo’jalik operatsiyalarini tasdiqlashda xisobot xodimlarining faoliyatini to’gri baxolash;

  
  

• korxona moliyaviy-xo’jalik xolatini yaxshilash va voqealarning keyingi bashoratlanishi bo’yicha maslaxatlarning zarurligi.

  
  

Ichki audit tashqi auditdan farqli ravishda korxonaning mutaxassislik yoki boshqaruv bo’limi xodimlari tomonidan amalga oshiriladi. U korxonani moliyaviy xolatini, sarf – xarajat manbalarini, boshqaruv tizimi nazoratini, rezervlarni aniqlash va raxbariyatning korxona iqtisodiy samaradorligini oshirish bo’yicha tavsiyalar bilan ta’minlashni ichki xo’jalik nazoratiga mo’ljallangan.

Ichki auditning vazifasini aniqlash korxona faoliyatining mazmuni, mijozlar, xodimlar, investorlarga bo’lgan majburiyatlariga bog’liq.
Ichki auditning vazifalarini boshqarish usullari – bu rejalashtirish, xisob – kitob, nazorat va taxlildir, chunki ular yordamida xarajatlar va ularni qoplash summasi xisoblanadi.
Auditning umumqabul qilingan pogonalari quyidagilar:

• rejalashtirish;

  
  

• xisob tizimlari va ichki nazorat tizimlarini baxolash;

  
  

• moliyaviy xisobotlarni tekshirish;

  
  

• auditorlik guvoxnoma (xulosa)sini olish.

  
  

Bu pogonalarning xar biriga mos keluvchi standartlar ishlab chiqilgan bo’lib, ular uch guruxga bo’linadi:

• umumiy standartlar;

  
  

• auditorlik tekshiruvlarini o’tkazish bo’yicha standartlar;

  
  

• xisobotlar tuzish bo’yicha standartlar.

  
  

Auditorlik faoliyatini kompyuterlashtirish tizimi quyidagi komponentlardan tuzilishi lozim:

1. audit jarayonini gavdalantirish uchun iqtisodiy – matematik, iqtisodiy – tashqiliy va axborotlashtirilgan modellar;
2.modellarni amalga oshirishni ta’minlash uchun texnik, dasturiy, axborotlashtirilgan va boshqa vositalar.
Shu tasavvurlardan kelib chiqqan xolda kompyuter tizimi funktsional va ta’minlovchi qismlardan tashqil topishini aytish mumkin. Funktsional qism uslubiyatlar, auditni bajarish usul va xollari majmuidan tashqil topadi xamda ular axborotlashgan va matematik modellar, standartlar, normalar va x.k.larda ta’minlanadi. Ta’minlovchi qism esa audit funktsiyalarini amalga oshirish uchun mo’ljallangan bo’lib, u axborotlashgan, dasturiy, texnik va boshqa ta’minotlardan tashqil topishi kerak.
Auditorlik faoliyatini kompyuterlashtirish tizimini qurishning tashqiliy formalari erishiladigan maqsadlarga bogliq, chunki auditorlik masalalarining klassifikatsiyasidan ko’rinadiki, barcha tizimlar ikki sinfga bo’linishi mumkin:
1) tashqi audit auditorlik faoliyatini kompyuterlashtirish uchun tizimlar;
2) ichki auditni kompyuterlashtirish tizimi.
Axborotlashgan bazani tashqil qilish usullariga bog’liq holda bu sinflarni kompyuterlashtirish turli xil formalarda bo’lishi mumkin. Axborotlashgan baza quyidagi ko’rinishda amalga oshirilishi mumkin:
- lokal fayllar yig’indisi – bir turdagi hisobot hujjatlari va ishlab chiqilgan standart vositalarning operatsion tizim va amaliy dasturda ifodalanishi;
- ma’lumotlar bazasi, maxsus kriteriy va MBBT ishlab chiqilgan dasturlarga asoslangan birldamchi hujjatlarda ifodalanishi;
qoidalar bazasi, ekspert – auditorni qoidalar va mantiqiy dasturlash vositaoari yordamida ishlab chiqarilgan bilimlarni ifodalanishi.