Mavzu: Bobur ruboiylariga g’urbat mativlari. Reja

H ajr o‘lturdi meni, anglasam erdi muncha,
D o'stlar, yordin ayrilm as edim o'lguncha.
Zohido, do'zax o‘tindin meni ne qo‘rqutasen,
H ajr o 'ti qoshinda ko'rmasmen ani uchquncha,
U l Quyosh mehrini b ir zarra manga ko'rguzmas,
Kavkabi ashk to'kub bo'Isam garduncha.
Husnda ortuq agar bo'lsa yuzi Laylidin,
M en taqi bormen aning ishqida yuz Majnuncha.
Rindlar olida hayvon suyini ko'p o'kasen,
Ey X izr, bormu ekin ul su mayi gulguncha.
Boburo, she’ringga gar solsa quloq, ul shohing,
B o'lg'usidur so'zungga qadr duri maknuncha.

Bobur M irzo she’riyatida yorqin namoyon bo‘lib turuvchi
fazilatlardan biri shundaki, shoir so'zlaming turli ma’no qirralaridan
mahorat bilan foydalanadi. Yuqoridagi g'azalning matlaidayoq shunday
holat ko'zga tashlanadi. Ijodkor «Hajr o‘ti o'lturdi meni» deganda, she’r
qahramonining ayriliq azobidan afgor bo'lishi, tanining majruhlanib
tamomila holdan toyishini nazarda tutadi. Zero, o'lgan odamning o'z
qotili hajr ekanligini «anglashi» mantiqqa zid, shuningdek, hajr o'tidan
nolib do'stlariga «o'limi» sababini bayon qilishi ham o'sha hayotiy tamoyilga
mos emas. Aksincha, ikkinchi baytda hajr va do'zax o'tining o'zaro
muqoyasasi asosida oshiq ruhiy holatidagi aftodalik tasvirining she’rxon
ko'z o'ngida yorqin gavdalanishiga erishish shoir mahoratining yana bir
olm os qirrasidir. M azkur baytda zohidga murojaat etilishidan
ayonlashadiki, Bobur M iizo she’riyatidagi asosiy qahramon hisoblangan
oshiqning himmati baland. Uning nazarida hajr o'ti oldida do'zax o'ti bir
uchquncha ham emas. Zohid do'zax azobidan qo'rqqani bois jannat tamaida
toat-ibodat bilan mashg'ul bo'lsa, she’r qahramoni hajr azobidan
zaiflashib nochor bir ahvolga tushgan bo'lsa ham, ma’shuqa diydoridan
bahra olishdan u m id in i uzm aydi. Shu bois u ch in ch i baytda
tasvirlanganidek, oshiq Quyoshdan ayri tushgan gardunday ko'z yosh
yulduzlarini to'kib o'rtansa ham, uning ma’shuqasi-Quyosh esa zarracha
bo'lsin mehr ko'rsatishni istamaydi. Baytda qo'Uangan Quyosh, kavkab,
gardun timsollari insonga xos ma’naviy hamda tabiiy hodisalar orasida
ijodkor tomonidan ajib bir mutanosiblik kashf etilganidan dalolat beradi.
Gardun ma’shuqasi Quyoshning mehrini (jamolini) ko'ra olmagani bois
tunda kavkabmisol yoshlarini to'ksa, oshiq shunday iztirobni ma’shuqasi
hajrida boshidan kechiradi. Quyoshni ma’shuqa ma’nosida qo'llash shoiiga
istiora asosida hayotiy tamsilni she’r qahramoni holatiga tashbeh qilish
imkonini yaratadi. Natijada baytda hosil qilingan hajming mubolag'ali
tasviri she’rxon tuyg‘ularini jumbushga keltiradi. To‘rtinchi baytda yor
go‘zalligi Laylidan ortiq darajada ko'rsatilsa, uning ishqida yongan oshig'i
ham yuz Majnun bilan raqobat qila olishga qodir timsol maqomida ishqda
sobit bo'la olishi badiiylashtirilgan. Keltirilgan talmeh ishq yo'lida Majnun
bilan hammaslak bo'lgan she’r qahramonining o‘m i kelganda hajr
iztiroblarini nazaiga ilmay maslakdoshini ham ortga qoldira olish fazilatiga
ega ekanligini badiiy ifodalashga xizmat qildirilgan. Beshinchi baytda
qo‘llanilgan Rind va Xizr timsollari ishqning muqaddasligini she’rxonga
yanada teranroq anglatishga imkon paydo qiladi. Undagi «mayi gulgun»
majozan - ishq, Xizr alayhis-salom rindlaiga maqtagan «hayvon suyi»
esa mangulik, abadiy hayot ramzidir. Yashirin inkor ma’nosini ifodalovchi
ikkinchi misradagi savolning o'zidan ayonki, mangulik suvining qadrqimmati ishqdagi shavq-u zavqqa teng bo'lolmaydi. Mumtoz badiiy
adabiyotning faol timsollaridan biri bo'lgan rindda ishq iztiroblaridan
zavqlanish hissi baland. Uning tabiatidagi o‘sha ko'tarinkilik ishqni may
timsolida qo'llash bilan ifoda etiladi. G'azalning maqtai Bobur Mirzoning
o'ziga xos faxriya baytidir. Shoir bu she’m i eshitgan shoh — ma’shuqa
uning qadrini yashiringan duiga loyiq ko'rishini ishonch bilan e’tirof
etadi. Sharq mumtoz adabiyoti an’analari uslubida ijod etilgan mazkur
g'azalda shoir zohid, rind, X izr singari badiiy timsolllardan sohir so'z
san’atkori sifatida foydalanib, hajr iztiroblaridan o'rtanayotgan, ayni
choqda, ma’shuqa visolidan noumid bo'lmagan she’r qahramonining
ruhiy holatini katta mahorat bilan tasvirlay olgan.
Bobur Mirzo oshiqona g'azallarining aksariyati ta’rif-tavsif tarzidagi
g'azallardir. Ularda ma’shuqaning qiyossiz go'zalligi o'ziga xos badiiy
timsollar vositasida tasvirlanadi:
Ko'ngulga bo'ldi ajoyib qaro soching,
Shikasta ko'ngluma ermish qaro balo soching.
Ushbu matla’ bilan boshlanuvchi Bobur Mirzo qalamiga mansub
bo'lgan g'azal o'zaro adabiy ta’sir mahsulidir. Ulug' shoir Alisher
Navoiyning «Ko'zung ne balo qaro bo'lubtur, Kim jonga qaro balo
bo'lubtur» (M A T. 1-tom , 141-142-betlar) matlali mashhur g'azali
bor. Taniqli adabiyotshunos, akademik B.Valiyxo'jayevning ma’lumotiga
ko'ra, ushbu matla’ Alisher Navoiyning do'sti Mirzobekka tegishli
bo'lib, ulug' shoir shu matla’ asosida tazmin g'azal ijod etgan (Qarang:
Valiyxo'jayev B. Mumtoz siymolar. Toshkent, 2002, 283-284-betlar).
Alisher Navoiy g'azalida ma’shuqaning ko'zi, yuzi tilga olinib, vasf
etilsa, Bobur Mirzo tasvir nuqtalarini ma’shuqaning sochiga qaratadi.
She’r qahramoni ko'ngliga «balo» bo'lgan «qora soch» o'zining
«ajoyib»ligi bilan ajralib turadi. Agar unga shunday sifat bo'lmasa edi,
«balo» so'zi o'zida ijobiy ma’no mujassamlashtirmasdi. Natijada siniq,
m ajruh holda bo'lgan ko'ngulda «qaro» bo'lgan «balo soch»
ma’shuqaning jafokorligini she’rxon ko'z o'ngida gavdalantirgan bo'lardi.
Holbuki, she’r qahramoni har ikkala misrada ham ma’shuqaga tushgan
ishqining sababkori sifatida uning qop-qora sochlarini nazarda tutadi.
Baytda qo'llangan tardi aks badiiy san’ati unga o'zgacha joziba baxsh
etgan. Birinchi misradagi «balo, qaro» so'zlari keyingi satrda «qaro
balo» tarzida takrorlanib, ishq iztiroblarining ma’shuqa sochlari yanglig'
«balo» va «qaro» ekanligi o'z ifodasini topgan. Sochning qoraligi uning
maftunkorligiga ishora bo'lsa, ishq iztiroblarining qoraligi oshiqning
qismatida ulardan jabr ko'rish bitilganligidan darak beradi. Baytda dastlab
ishq iztiroblarining istiorasi bo'lib kelgan «balo» so'zi oshiq ko'ngliga
qanchalik ozor yetkazmasin, undan ayri tushishning o'zi falokat
bo'lganligi bois undagi «ajoyib»likka uig'u berilgan. Keyingi misradagi
«balo» esa «qoyil qolarli» ma’nosini o'zida mujassamlashtirib turibdi.
Zero, ko'ngli qattiq ozor ko'igan kishining qalbida ishq iztiroblarini
sola olgan maftunkor sochga qoyil qolmasdan iloj yo'q. Bobur Mirzo
g'azaliyotida tez-tez murojaat etilgan badiiy timsollardan biri—sochdir.
Shoir ko'pincha she’r qahramoning ruhiy holati bilan sochning sifatlari
orasida uyg'unlik topishga intiladi:
Sochiiiing savdosi tushti boshima boshdin yana,
Tiyra bo'ldi ro'zg'orim ul qaro qoshdin yana.
Baytda ko'p ma’noli so'zlaming turli ma’no qirralaridan mahorat
bilan foydalanilganligi «sochining savdosi», «boshima boshdin»
birikmalarida yaqqol namoyon bo'lgan. «Sochining savdosi», shubhasizki,
ma’shuqaning ishqidir. «Boshima» so'zida sevikli ishqining oshiq taqdirida
uchragani nazarda tutilgan bo'lsa, «boshdin» so'zida esa «qaytadan, takror»
m a’nosi o'z ifodasini topgan. Ishtiqoq badiiy san’ati vositasida
qo'llaniladigan o'zakdosh so'zlaming matnda alohida-alohida yangi ma’no
anglatishi, «sochining savdosi» birikmasining ko'chma ma’noda qo'llanishi
she’rxonga o'zgacha zavq bag'ishlaydi. O'sha ma’shuqasining ishqi oshiq
ko'nglida qayta alangalanganligi bois she’r qahramonining hayoti «ul
qaro qoshdin yana» tiyra bo'ladi. Ma’shuqaning «soch»i va «qosh»idagi
maftunkorlik ulaming qoraligida namoyon bo'lgan bo'lsa, oshiq hayotining
tiyraligi uning boshiga tushgan musibatlarda o'z aksini topgan. Ko'rinadiki,
shoir qora rangni ham go'zallik, ham musibat ma’nosida qo'llab baytda
tazod badiiy san’atining o'ziga xos namunasini vujudga keltirgan.
Bobur Mirzo oshiqona g'azaliyotida tabiiy va insoniy go'zallikdan
zavqlanish, ulami bir butun holatda tushunib, har ikkalasi orasida mavjud
bo'lgan go'zal mutanosibliklami yuksak ehtiros bilan tasvirlash holati
ko'proq namoyon bo'ladi. Shoiming «Yog'lig'ingkim, jon bila men
xastadurmen zor anga» misrasi bilan boshlanuvchi g'azaU fikrimizning
yorqin dalilidir. Bu g'azal taniqli adabiyotshunos B.Valiyxo'jayevning
diqqatini ham o'ziga jalb etgan. Olim Bobur Mirzo g'azaliyoti haqida
fikr yuritgan tadqiqotlarida mazkur asami tahlil jarayoniga tortib qimmatli
mulohazalarini bayon etgan (Qarang: O'zbek adabiyoti tarixi. 5 tomlik,
3-tom, Toshkent: «Fan», 1978, 55-56-betlar. Valiyxo'jayev B. Mumtoz
siymolar. Toshkent, 2002,282-283-betlar). Shoiming aksariyat g'azallari
singari у yetti baytdan tarkib topgan ushbu g'azalda ijodkor ma’shuqa va
uning go'zalligini yoming yog'lig'i — boshga o'raydigan ro'molchasi
timsolidan mahorat bilan foydalanib badiiylashtiradi: