Мавзу: Бошлангич синфларда "Кейс" технологияси асосида таълим

Pedagogik texnologiyaning manbalari, metodologik asoslari va uning turlari. 
Ta'lim mazmunini o'zlashtirishda o'quvchilarning bilim saviyasi, o'zlashtirish 
qobiliyati, ta'lim manbai, didaktik vazifalariga qarab, munosib ravishda og'zaki, 

---

ko'rgazmali va amaliy kabi uch guruhga bo'linadigan metodlarning quyidagi 
variantlari qo'llaniladi: 

o'qitishning ma'ruza (suhbat) metodi; 

o'qitishning amaliy ishlar metodi; 

laboratoriya ishlari metodi; 

mustaqil ishlar metodi; 

muammoli-evristik modellashtirish metodi; 

ilmiy-tadqiqot metodlari; 

o'qitishning muammoli-izlanish va reproduktiv metodi; 

o'qitishning induktiv va deduktiv metodi; 

o'qitishning nazorat va o'z-o'zini nazorat qilish metodi. 
Yuqoridagilarga asoslangan holda shuni aytish mumkinki, ta'lim muassasalarida 
yangi pedagogik texnologiyalar, zamonaviy o'qitish tislublaridan foydalanib, jahon 
talablari darajasida o'quvchi va talabalarni o'qitish mumkin. 
Pedagogik muloqot deganda, odatda, o'qituvchining o’quvchi bilan dars 
mobaynida va darsdan tashqari bo’ladigan aniq pedagogik funksiyalarga ega va qulay 
psixologik muhitni yaratish, shuning bilan birga, boshqa xildagi psixologik optimal 
ilmiy faoliyat va pedagog bilan o'quvchilar uchun o'rtasidagi munosabatlar uchun 
yo'naltirilgan professional muloqot shakli tushuniladi (A.A. Leontev). 
Boshqaruv uslublari bo'yicha birinchi eksperimental psixologik izlanishlar 1938-
yilda nemis psixologi Kurt Levin tomonidan AQShda emigratsiyalangan 
natsistlarning Germaniya hududiga qaytishi davomida o’tkazilgan. Bu izlanishda 
boshqaruv uslublarining kengaytirilgan klassifikatsiyasi sifatida avtoritar, demokratik 
va e'tiborsizlik yoki layoqatsizlik uslublari kiritilgan edi. 
Shu o'rinda aytib o'tish joizki, K. Levin keltirilayotgan boshqaruv uslublari 
bo'yicha o'zining buyuk tadqiqotini muallimlarning maktab o'quvchilari ustidan olib 
boradigan boshchiligini o'rgangan holda o'tkazgan edi. 

---

O'zining eksperimentida K. Levin o'n yoshga to'lgan maktab o'quvchilarini bir 
necha guruhlarga bo'ldi. Bu guruhlardagi bolalar bir xil mashg'ulot bilan, ya'ni 
qo'ng'iroq yasash bilan shug'ullandilar. Eksperimentning haqqoniy o'tkazilishi 
maqsadida guruhlar umumiy va xususiy belgilari bo'yicha, yoshi, jismoniy va 
intellektual ko'rsatkichlari, o'zaro shaxsiy munosabatlar tizimi va boshqalarning aynan 
mos kelishiga qarab tashkil etildi. Undan tashqari barcha guruhlar bir xil shart-
sharoitlarda umumiy dastur bo'yicha ishladilar, bir xil vazifani bajardilar. 
Faqatgina instruktorlar yoki bizga yaqin termin bilan aytganda. muallimlar 
o'zlarining boshqaruv uslublari bo'lmish demokratik, avtoritar va e'tiborsizlik yoki 
layoqatsizlik kabi uslublarda guruhlar faoliyatini olib borishi bilan farqlanadilar. Har 
bir muallim o'ziga biriktirilgan guruh bilan olti hafta ishladi. Undan so'ng o'zaro 
guruhlar almashinuvi amalga oshirildi. Bu guruhlar bilan yana olti haftalik ish kunlari 
yo'lga qo'yildi va yana yangi guruh bilan almashish amalga oshirildi. Bunday jarayon 
eksperimentni imkon qadar to'g'ri yo'lga qo'yilishiga katta yordam berdi. Undan 
tashqari, yuqorida keltirilib o'tilganidek. guruhlar umumiy va xususiy bclgilarga ko'ra, 
aynan mos kelishiga qarab tashkil etilgan edi. Shuning bilan birga har bir muallim har 
qaysi guruh bilan yana qo'shimeha ravishda ish olib bordi. Natijada guruh omilining 
ta'siri emas, balki aynan boshqaruv uslublarining guruhdagi o'zaro munosabatlarga 
ta'siri, faoliyat motivatsiyasi, mehnat natijalari va boshqalarning ta'siri kuzatiladi. 
K. Levin tomonidan o'tkazilgan eksperimentda aniqlangan o'quvchilar bilan 
bo'ladigan muloqotning u yoki bu xususiyatlarini qisqacha keltirib o'tamiz. Avtoritar 
uslubning xarakterli toinoni sifatida undagi qattiqqo'l boshqaruv va umumiy nazorat 
ko'proq muallimning boshqalarga nisbatan buyruq ovozida munosabatlarga 
kirishishiga va tez ogohlantirishlar berishiga olib kelishida ko'rish mumkin. Shuning 
bilan ba'zi ishtirokchilarga nisbatan sababsiz ogohlantirishlar va boshqalariga esa 
asossiz maqtovlar yog'dirilishi kuzatiladi. Avtoritar muallim faoliyat va vazifaning 
umumiy maqsadlarinigina emas, balki u kimning kim bilan ishlashini ko'rsatib uning 
yechilish yo'llarini ham belgilab berdi. Vazifalar va ularning yechilish yo'llari 
bosqichma-bosqich amalga oshirilishi belgilandi. Bunday yondashuv inson faoliyatida 

---

muayyan maqsadni bajarishga sabab boiuvchi omil rolini pasaytiradi. Chunki inson 
bunda o'zining faoliyatidan kutilayotgan maqsadni. ya'ni ushbu bosqichning nima 
uchun bajarilayotganligini va oldinda uni nima kutayotganligini aniq bilmaydi. Undan 
tashqari faoliyatni bosqichma-bosqich tartibga solish va nazorat qilish ishlari shuni 
ko'rsatdiki. o'qituvchining ishtirokchilar bilan bo'ladigan munosabatida uning 
mustaqilligi va javobgarligi sust yoki bu xususiyatlarning unda past darajada ekanligi 
kuzatildi. O'qituvchi tomonidan amalga oshiriladigan tashabbus yo'qolib, u xuddi 
keraksiz xohish sifatida qaraladi. K. Levindan so'ng amalga oshirilgan izlanishlarning 
ko'rsatishicha. tashabbus go'yoki avtoritar o'qituvchining ishonch vakolatini qisqartirar 
ekan. Aytaylik, kimdir ishni boshqacharoq tashkil etishni taklif qilsa. demakki u bu 
narsani oldindan ko'rib chiqmaganligiga sha'ma qilayotgandek tuyular ekan. Shuning 
bilan birga, ma'lum bo'lishicha, avtoritar lider ishtirokchilar muvaffaqiyatini subyektiv 
tarzda baholar ekan. 
Demokratik o'qitish uslubida shaxs emas, balki faktlar muhimligi tan olinadi. 
Ammo demokratik o'qitish uslubining asosiy xususiyati sifatida guruhning o'rtacha 
tashlangan masala muhokamasida va uning tashkil etilishida faol ishtirok etilishi 
qaraladi. Natijada ishtirokchilarning o'ziga bo'lgan ishonchi oshadi va o'z-o'zini 
boshqarish hissi rag'batlantiriladi. Bu uslubda guruhdagi o'zaro munosabatlar yaxshi 
kelisha olish tarzida davom etadi va bir-biriga bo'lgan ishonch kuchayadi. O'qitishda 
boshqaruvning layoqatsizlik uslubining asosiy xususiyati sifatida rahbarning bo'lib 
o'tadigan voqea-hodisaga nisbatan javobgarlik hissidan o'zini olib qochishini 
ko'rsatish mumkin. 
Natijalarning ko'rsatishicha. eng yomon uslub layoqatsizlik uslubi bo'lib chiqdi. 
Bu uslubda vazifalar oz bajarilib, ularning sifati ham yomon edi. Eng muhimi, bunday 
guruhda liech qanday javobgarlik hissi bo'lmaganligi va vazifalar murakkab 
bo'lmagan qandaydir o'yinni eslatgani tufayli ishtirokchilar unga kam darajada 
qiziqish hosil qildilar. Avtoritar uslubda o'qituvchi bilan kelishishda ko'pgina janjallar 
paydo bo’lishi kuzatildi. Eng samarali uslub sifatida demokratik uslub tan olindi. 
Guruh, ishtirokchilari uchun bu yerda xarakterli xususiyat bo'lib vazifaga qiziqish va 

---

ichki faoliyat motivatsiyasi xizmat qiladi. Vazifalarning bajarilish sifati va aniqligi 
oshdi. Shu bilan birga, guruh qobiliyati, erishilgan umumiy muvaffaqiyatlar ustidan 
g'urur tuyg'usi, o'zaro ko'maklashuv va do'stona munosabatlar kuchaydi. 
Bu natijalar keyinchalik amalga oshirilgan izlanishlar asosida ko'p marta 
tasdiqlandi. Pcdagogik muloqotda demokratik uslubning afzalligi quyi sinf 
o'quvchilaridan boshlab yuqori sinf o'quvchilarigacha bo'lgan turli guruhlarda 
isbotlandi. Shu narsa ham ma'lum bo'ldiki, birinchi sinf o'quvchilarida o'qishning 
ikkinchi haftasidayoq maktabga va o'qishga bo'lgan ishtiyoqning tez sur'atlarda 
susayishi aynan avtoritar o'qituvchilar boshchilik qilgan guruhlarda kuzatilar ekan. 
Shunday qilib, maktab hayotida va bilim olishda o'qituvchilarning o'quvchilar bilan 
bo'ladigan munosabatlari muhim rolni o'ynashi aniqlandi. Adolat mezoniga 
asoslangan holda aytish lozimki, zamonaviy sotsial psixologiyaning tasdiqlashicha 
shunaqa holatlar ham bo'ladiki, ba'zida avtoritar uslub eng foydali va maqbul bo'lib 
chiqadi. Lekin, odatda, ko'proq pedagogik muloqotda bu qoida emas, balki istisnodir. 
Bir so'z bilan aytganda, ta'lim jarayoniga yangicha yondashib, ijodkorlik, 
bunyodkorlik tatbiq etilsagina va pedagogik faoliyat jarayonlari metodologik hamda 
psixologik jihatdan to'g'ri tashkil qilinganida ta'lim samarasi yangi bosqichga 
ko'tariladi, ya'ni: 

bolaning talabi, moyilligi, istak-xohishi uning imkoniyatlari darajasida qondiriladi; 

o'quvchining o'quv mehnatiga mas'uliyati, javobgarligi va bur- chi oshadi; 

bilimlarni mustaqil egallash malakalari shakllanadi; 

u umr bo'yi o'z bilimini uning o'zigina boyitishiga ishonch paydo bo'lad i; 

erkin fikrlash malakasi shakllanadi; 

shaxs jamiyatda o'zining o'rnini tezroq topib olishiga muhit yaratadi. 
Buning uchun biz o'quvchiga «Sen buni bilishing kerak», degan majburlovchi 
da'vatdan «Menga bu zarur va men buni bilishga, uni hayotda qo'llashga qodirman», 
degan ichki ishonch va intilishni uyg'otishga o'tishimiz kerak. 

---

Shu munosabat bilan doimiy harakatdagi yangi pedagogik texnologiyalar 
bo'yicha tashabbuskor innovatsion guruhlar tashkil etilsa maqsadga muvofiq bo'ladi. 
Xulosa qilib aytganda. pedagogik texnologiya ta'lim jarayonida hukm surayotgan 
inqirozdan qutilishning yagona va bosh mezonidir. 
«Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da ta'kidlanganidek: «Zamonaviy iqtisodiyot. 
fan, texnika va texnologiyalarni rivojlantirish asosida kadrlar tayyorlashning 
takomillashgan tizimini yaratish- mamlakat taraqqiy etishining eng muhim sharti 
hisoblanadi. Tizimning amal qilishi kadrlarning istiqbolda mo'ljallangan vazifalarni 
hisobga olish va hal etish qobiliyatiga, yuksak umumiy va kasbiy madaniyatga. ijodiy 
va ijtimoiy faollikka. ijtimoiy-siyosiy hayotda mustaqil ravishda yo'nalish ola bilish 
mahoratiga ega bo'lgan yangi avlodini shakllantirishni ta'minlaydi». 
Pedagogik texnologiyaning umumiy muammolari ko'p va rang- barangdir. 
Bularorasida an'anaviy ta'limga yangicha yondashuvlarni tatbiq qilish, pedagogik 
jarayonni takomillashtirish, demokratik pedagogika elementlarini shakllantirish va 
ulardan amalda foydalanish, hamkorlik va insonparvarlik pedagogikasini kuchaytirish, 
bilim oluvchi va tarbiy alanuvchi shaxsini faollashtirish, ta'lim mazmunini didaktik 
tamoyillar asosida boyitish. o'quv jarayonini yuksak darajada tashkil etish va uni 
boshqarish, ta'lim-tarbiya jarayonlarining uzluksiz monitoringi va nazorati hamda 
sarhisobini amalga oshirish, rivojlantiruvchi va alternativ (muqobil) texnologiyalarni 
samarali tarzda qo'llash kabilar alohida o'rin tutadi. 
Pedagogik texnologiyaning umumpedagogik, xususiy va kichik darajalari farq 
qilinadi. Bundan tashqari, sezgi a'zolari orqali bilim olishni ifodalaydigan empirik, 
moddiy va ma'naviy olam haqidagi bilimlarni kengaytiruvchi kognitiv ijodiy faollik 
va o'quv-izlanish mehnatiga asoslangan evristik, tadqiqot va yangilik yaratish faoliyati 
bilan bog'liq kreativ, axborot va ma'lumotlarni qayta ishlash va o'zgirtirish evaziga 
ta'lim-tarbiya beruvchi inversion, o'zlashtirilgan bilimlarni omixtalab tugal tafakkurga 
olib keluvchi integrativ, yosh va individual xususiyatlarni hisobga olib o'qitishga 
tayanuvchi adaptiv, ta’lim oluvchi va tarbiyalanuvchi shaxsi bilan o'qituvchi 
(tarbiyachi) munosabatidagi tenglik va adolatlilikka bo'ysunuvchi inklyo’ziv kabi 

---

pedagogik texnologiyalarning yo'nalishlari shakllangan. Ularning qamrovi yuqorida 
tilga olingan uch xil darajada bo'lishi mumkin. Umumpedagogik texnologiya dunyo 
ta'lim tizimining barcha ilg'or va samarali elementlarini o'zida jo etadi va keng 
ko'lamda amalga oshiriladi. Bizning amaldagi uzluksiz va yagona ta'lim tizimimizda 
umumpedagogik texnologiya yetakchi o'rinni egallaydi. Ta'lim turlari va yo'nalishlari, 
ixtisoslik va mutaxassislik tasnifi hamda ta'lim muassasasining o'ziga xosligi asosida 
xususiy texnologiya joriy etiladi. O'qitishning asosiy tashkiliy shakli bo'lgan dars va 
uning bevosita davomi bo'lgan darsdan tashqari ishlarda kichik texnologiyalar 
qo'llaniladi hamda ular lokal (mahalliy) pedagogik samaraga olib borishi lozim.