Mavzu: Buxoro viloyatining iqtisodiy geografik tavsifi

Milliy tarkibi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Oʻzbekistonning Buxoro viloyati aholisining 2021 yil uchun etnik tarkibi^[3]:
Ro'yxatda hududda soni 500 kishidan oshgan millatlar keltirilgan

• 
  o‘zbeklar - 1801896 yoki 92,54%
  
• 
  tojiklar - 60898 yoki 3,13%
  
• 
  ruscha - 24978 yoki 1,28%
  
• 
  qozoqlar - 16510 yoki 0,85%
  
• 
  turkman - 11633 yoki 0,60%
  
• 
  tatarlar - 4905 yoki 0,25%
  
• 
  lo'lilar - 3391 yoki 0,17%
  
• 
  ukrainlar - 2585 yoki 0,13%
  
• 
  ozarbayjonlar - 2144 yoki 0,11%
  
• 
  koreyslar - 1778 yoki 0,09%
  
• 
  yahudiylar - 1044 yoki 0,05%
  
• 
  armanlar - 944 yoki 0,05%
  
• 
  qoraqalpoqlar - 932 yoki 0,05%
  
• 
  belaruslar - 763 yoki 0,04%
  
• 
  nemislar - 533 yoki 0,03%
  
• 
  boshqa millatlar - 12164 yoki 0,62%
  

Hududiy boʻlinishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

1-rasm xarita
Boʻlinishi: Olot (1), Buxoro (2), Vobkent (11), Gʻijduvon (3), Jondor (4), Kogon (5), Qorakoʻl (6), Qorovulbozor (7), Peshkun (8), Romitan (9), Shofirkon (10)

#	Tuman nomi	Tuman markazi
1	Olot tumani	Olot
2	Buxoro tumani	Galaosiyo
3	Gʻijduvon tumani	Gʻijduvon
4	Jondor tumani	Jondor (shaharcha)
5	Kogon tumani	Kogon
6	Qorakoʻl tumani	Qorakoʻl (shahar)
7	Qorovulbozor tumani	Qorovulbozor
8	Peshku tumani	Yangibozor
9	Romitan tumani	Romitan
10	Shofirkon tumani	Shofirkon
11	Vobkent tumani	Vobkent

Tumanlari.
Korxonalar ilgʻor texnologiya bilan jihozlandi. Yangi qadoqlash liniyalari, Buxoro, Gʻijduvon, Qorakoʻl, Vobkent shaharlarida Germaniya texnologiyasiga asoslangan non sexlari ishga tushirildi. „Buxoroteks“ aksiyadorlik jamiyatining filiallari Gʻijduvon, Vobkent, Qorakoʻl va Olotda ishlab turibdi. Buxoro pillakashlik fabrikasi va uning filiallarida pilla qayta ishlanmoqda. Buxoro trikotaj kiyimlar fabrikasida erkaklar, ayollar va bolalarning ustki va ichki kiyimlari ishlab chiqariladi. Buxoro tikuvchilik fabrikasi, Buxoro va Gʻijduvon poyabzal fabrikasi, Shofirkonda Turkiya bilan hamkorlikda qurilgan „Vardanzi“ tikuvchilik qoʻshma korxonasi, „Qorakoʻl“ aksiyadorlik jamiyati qoshida Gretsiya bilan hamkorlikda „Omega-Sitora“ qoʻshma korxonasi ishga tushirildi. Mahalliy sanoat korxonalaridan Buxoro „Zardoʻz“ aksiyadorlik jamiyati, Gʻijduvon kulolchilik sexi, Gʻijduvon va Shofirkondagi gilam toʻqish fabrikalari, Kogon paxta titish fabrikasi, Romitan toʻqimachilik fabrikasi, tikuvchilik, kashtadoʻzlik, miskarlik, zargarlik, kosibchilik va 20 dan ortiq gʻisht zavodlari ishlab turibdi. Paxta tayyorlash punktlari, quritish, tozalash sexlari, paxta tozalash zavodlari bor. Paxta tolasi yangi uskuna va texnologiyalar asosida jahon andozalariga muvofiq ishlab chiqarilmoqda. Buxoro uysozlik kombinati, Kogon ohak zavodi, Quyimozor va Kogon yigʻma temirbeton buyumlari zavodlari, Italiya bilan hamkorlikda qurilgan koshinlar ishlab chiqariladigan „Minokor“ zavodi, Buxoro temirbeton zavodi bor. Gazavtomatika ishlab chiqarish birlashmasida qurilish materiallari ishlab chiqariladi.
Qishloq xoʻjaligi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Buxoro viloyati iqtisodiyotining asosini qishloq xoʻjaligi (paxtachilik, gʻallachilik, sabzavotchilik, bogʻdorchilik, chorvachilik) tashkil etadi. Viloyat dehqonchiligida sugʻoriladigan yerlar (tomorqa yerlar bilan birga) 273,7 ming ga, partov yerlar 14,2 ming ga, choʻl yaylovlari 2764, 6 ming ga, Paxta 129 ming ga, makkajoʻxori 857 ga, donli ekinlar 81,2 ming ga, sholi 200 ga, pomidor 2741 ga, sabzavot-poliz ekinlari 9,3 ming ga, lavlagi 116 ga, kartoshka 2967 ga, yem-xashak ekinlari 15,9 ming ga, shu jumladan, beda 7,1 ming ga, bogʻlar 18,2 ming ga, tutzorlar 5,9 ming ga, Buxoro viloyati da 236 shirkat uyushmasi va jamoa xoʻjaligi, 4162 fermer xoʻjaligi, 41 xoʻjaliklararo korxona, 5 parrandachilik fabrikasi mavjud (2001), Chorvachilik Buxoro viloyatining rivojlangan tarmogʻi boʻlib, qoramolchilik, qoʻychilik, echkichilik, yilqichilik, tuyachilik va parrandachilik rivojlangan. Ayniqsa, Buxoro qorakoʻllari mashhur. Buxoro viloyatining barcha tizimdagi xoʻjaliklarida 428 ming qoramol, shundan 184,7 ming sigir, 750 ming qoʻy, 64 ming echki, 3 ming yilqi, 2,8 ming tuya, 771 ming parranda mavjud (2001). Viloyatda ipak qurti ham boqiladi. 10 ta oʻrmonchilik xoʻjaligi boʻlib, asosiy oʻsimliklari saksovul, cherkez, qandim. Qorakoʻl oʻrmon xoʻjaligida esa dorivor oʻsimliklar ham yetishtiriladi.
Transporti[tahrir | manbasini tahrirlash]
Buxoro viloyatidan magistral temiryoʻli oʻtgan. Eng katta temiryoʻl stansiyasi — Kogon. Viloyat ahamiyatidagi avtomobil yoʻllarining umumiy uzunligi 9820 km, shu jumladan qattiq qoplamali yoʻllar 4655 km (2000). Asosiy avtomobil yoʻllari: Buxoro-Toshkent, Buxoro-Urganch-Nukus, Buxoro-Turkmanobod (Chorjoʻy) va Buxoro-Termiz yoʻnalishlari. Aeroport bor.
2000/2001-oʻquv yilida viloyatda 528 umumiy taʼlim maktabi boʻlib, 325,2 ming oʻquvchi, 25 gimnaziyada 5700 oʻquvchi taʼlim oldi. 1998-2001-yillarda 14 kasb-hunar kolleji va 5 akademik litsey qurib topshirildi. 14 kasb-hunar kollejida 2400 oʻquvchi oʻqiydi. 2001-2003-yillarda viloyatdagi mavjud 10 texnikum va 24 hunar-texnika bilim yurtlari kasb-hunar kollejlari va akademik litseylarga aylantiriladi (Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2001-yil 12-iyun qarori). Viloyatda 3 oliy oʻquv yurti bor: Buxoro davlat universiteti, Buxoro oziq-ovqat va yengil sanoat texnologiyam instituti, Buxoro davlat tibbiyot instituti. Ularda 9800 talaba taʼlim oladi (2001). Buxoro shahrida Oʻzbekiston paxtachilik ilmiy tadqiqot institutining Buxoro filiali (1928-1994-yillarda Buxoro paxtachilik tajriba stansiyasi) faoliyat koʻrsatmoqda. Viloyatda Buxoro davlat meʼmoriy-badiiy muzey-qoʻriqxonasi (uning 6 filiali bor), 450 ommaviy kutubxona, 148 klub, 210 madaniyat uyi, 7 madaniyat va istirohat bogʻi, 15 badiiy havaskorlik jamoalari bor. Buxoro shahridagi Abu Ali ibn Sino nomidagi viloyat kutubxonasi (1921) respublikadagi nufuzli kutubxonalardan sanalib, unda noyob qoʻlyozmalar mavjud. Buxoro viloyatida 2 ta teatr bor. Sadriddin Ayniy nomidagi musiqali drama va komediya teatri toʻngʻich oʻzbek professional teatrlardan biri. 1921-yil havaskorlar guruhi asosida tashkil qilingan. Buxoro viloyat qoʻgʻirchoq teatri 1982-yil tashkil qilingan. Buxoro viloyatidan Olim Xoʻjayev, Hikmat Latipov, Saʼdixon Tabibullayev, Lutfulla Nazrullayev, Nazokat Neʼmatova, Aminjon Akobirov, Razzoq Hamroyev kabi yirik sanʼatkorlar; Domla Halim Ibodov, Ota Jalol Nosirov, Otagʻiyos Abdugʻaniyev, Levina Hofiz, Sattor Yarashev, Oʻlmas Rasulov, Muxtor Ashrafiy, Mutal Burhonov, Mustafo Bafoyev singari xalq hofizlari va kompozitorlari. Maryam Yoqubova, Tesha Moʻminov, Baxtiyor Ixtiyorov, Ahmadjon Shukurov singari xalq artistlari yetishib chiqqan.
Sogʻliqni saqlash[tahrir | manbasini tahrirlash]
Viloyatda 6700 oʻrinli kasalxonada 4343 vrach va 16100 oʻrta tibbiy xodim ishlab turibdi. 22 ayollar konsultatsiyasi, 281 qishloq vrachlik punkti, 68 feldsher-akusherlik punkti, 28 qishloq uchastka kasalxonasi bor. 17 poliklinikada jarrohlik markazlari, 9 ambulatoriyada ixtisoslashtirilgan davolash markazlari tashkil etilgan. Viloyatda 3 sanatoriy, jumladan, Sitorai Mohi Xossa sanatoriysi mavjud. Buxoro shahridan 25 km narida Toʻdakoʻl dam olish maskani joylashgan. 2001-yilgacha oʻz kasbi boʻyicha xususiy ish faoliyati yuritish uchun viloyatda 150 mutaxassisga litsenziya berildi.
Sporti[tahrir | manbasini tahrirlash]
Buxoro viloyati sportchilari sportning koʻplab turlari boʻyicha turli darajadagi musobaqalarda ishtirok etmoqda (kurash, chim ustida xokkey, voleybol, futbol, tennis, boks va boshqalar). Buxoro viloyatida shakllangan va oʻz tarixiy ildiziga ega buxorocha kurash bugungi kunda oʻzbekcha kurash sifatida jahon sport olamida oʻziga xos oʻrin egalladi. Buxorodan sambo boʻyicha jahon va Yevropa chempioni Sobir Qurbonov, 2-marta jahon chempioni Shuhrat Xoʻjayev, jahon chempionlari Shuhrat Ochilov, Botir Turdiyev, Rauf Boltayev, Botir Xoʻjayev, kurash boʻyicha 1-jahon chempionlari Akobir Qurbonov, Kamol Murodov, Osiyo chempioni Farhod Turayev, Shuhrat Saʼdiyev (yunon-rum kurashi), Narimon Otayev (boks) kabi mashhur sportchilar yetishib chiqqan. „Sitora“ ayollar jamoasi chim ustida xokkey boʻyicha Osiyo chempionlari kubogi sohibidir (2000). Oʻzbekiston mustaqillikka erishgach, sport turlari Buxoro shahri va viloyatida ommalashdi. Zamonaviy sport inshootlaridan „Buxoro“ futbol klubining 25000 tomoshabinga moʻljallangan „Buxoro“ stadioni, „Semurgʻ“ suv havzasi, „Olimpiya“ sport majmui, turli darajadagi xalqaro musobaqalar oʻtkaziladigan „Xumo“ tennis korti mavjud. Buxoro viloyatida 44 bolalar va oʻsmirlar sport maktabida 27 mingdan ziyod oʻquvchi taʼlim oladi (2001).
Buxoro qadimdan shoir va ulamolar toʻplangan eng yirik shaharlardan biridir. Unga „Qubbat ul-islom“, „Buxoroi sharif“ unvonlari berilgan. Buxoroda „malik ul-kalom“ Abu Abdulloh Jaʼfar Rudakiy yashab, ijod qildi. Narshaxiyning „Buxoro tarixi“ asarida goʻzal sheʼriy parchalar mavjud. Balʼamiy Tabariyning „Taʼrix…“ asarini Buxoroda fors tilida qaytadan yozgan. Ibn Sino buyuk qomusiy olim boʻlish bilan birga arab va fors-tojik tillarida sheʼriy asarlar yozgan. Buxorolik Daqiqiy Abu Mansur Muhammad Firdavsiyning ustozi boʻlib, „Shohnoma“ dostonini dastlab u yoza boshlagan. Abu Mansur Saolibiy „Yatimat ud-dahr“ tazkirasida X asrda poytaxt Buxoroda yashab, arab tilida ijod qilgan 25 shoir haqida qimmatli maʼlumotlar keltiradi. Uning yozishicha, „Buxoro Somoniylar hukmronligi davrida shon-shuhrat makoni, saltanat kaʼbasi va zamonasining ilgʻor kishilari jamlangan, yer yuzi adiblarining yulduzlari porlagan va oʻz davrining fozil kishilari yigʻilgan joy edi“. Avfiy Buxoriy adib, tarjimon va tazkiranavis olim edi. U Turon adabiyotida tazkiranavislik janriga asos solgan. Sharofiddin Buxoriy (XIII-XIV asrlar) mashhur „Chor kitob“ni tuzgan shofirkonlik ulugʻ mutasavvuf shoirdir. Temuriylar sulolasi davrida Buxoroda Nosir Buxoriy, Ismat Buxoriy (1365-1426), Burunduq Buxoriy, Tohir Buxoriy, Xayoliy Buxoriy, Sayfiy Buxoriy (XV asr) kabi shoirlar yashab, devon tuzishgan. Ismat Buxoriy oʻzbek, fors va arab tillarida sheʼr yozish anʼanasini Buxoroda boshlab berdi. „Ibrohim Adham“ dostonini oʻzbekchada bitdi. U temuriy shahzoda Xalil Sultonning murabbiysi edi. Muhammad Solih Muhammad Shayboniyxonga bagʻishlangan oʻzbekcha „Shayboniynoma“ dostonini yozdi. Shayboniylar sulolasining vakillari boʻlgan Buxoro xonlari Muhammad Shayboniyxon „Shayboniy“, Ubaydullaxon ibn Mahmud Sulton „Ubaydiy“, Abdullaxon II „Xon“ taxalluslari bilan sheʼr va dostonlar yozishdi, devon tuzishdi. Xususan, Ubaydullaxonning ijodi sermahsul boʻlib, u oʻzbek, fors, arab tillarida lirik gʻazallar, masnaviy yoʻlida soʻfiyona mazmun bilan sugʻorilgan risolalar yozgan. Hasanxoʻja Nisoriy „Muzakkiri ahbob“ tazkirasida XVI asrda faqat Buxoroning oʻzida yashab, ijod qilgan 110 nafar shoir va tarixchilarning nomlarini keltiradi. Ular orasida Mavlono Abdurahmon Mushfiqiy, Mavlono Majlisiy, Fazlulloh ibn Roʻzbehon Isfahoniy („Mehmonnomayi Buxoro“ tarixiy asari va oʻzbekcha sheʼrlari bor), Mavlono Naxliy (1549-1636; u Hofiz Tanish Buxoriy boʻlib, „Abdullanoma“ — „Sharafnomai shohiy“ tarixiy asarining muallifidir), Mavlono Xoja Muhammad Sadr (Afzaliy), Mavlono Foniy, Mavlono Qabuliy Buxoriy, Devona Husomiy (Husomiy Qorakoʻliy; 1442-1505), Said Podshohxoʻja bin Abdulvahhobxoʻja (Xoja), Mavlono Kasiriy, Mavlono Afsariy, Sayfiy Aruziy, Saqqo Buxoriy kabi mashhur shoirlar bor. Turdiy Farogʻiy, Buxoriy Naxliy, Shavkat Buxoriy (XVII asr), Mulham Buxoriy, Voras, Saidkamol Fitrat (XVII-XVIII asrlar), Imlo Buxoriy, Abdullatif Kirom Buxoriy (XVIII asr) ashtarxoniylar davridagi eng taniqli shoirlar edi. Buxoro viloyati da mashhur shoir Sayido Nasafiy (XVII asr) yashab, ijod qildi. Yirik faylasuf olim Muhammad Sharif Buxoriy (vafoti 1697) „Favoidi Xoqoniya“ (1643), Muhammad Yusuf Munshiy „Tarixi Muqimxoniy“, Mir Muhammad Amir Buxoriy „Ubaydullanoma“, Muhammad Amin ibn Muhammad Zamon Buxoriy „Muhit attavorix“ tarixiy asarlarini yozishdi. Mir Muhammad Amin Buxoriy Subhonqulixon (hukmronligi 1681 — 1702) va Ubaydullaxon II ibn Subhonqulixon (hukmronligi 1702-1711) saroyida bosh munshiylik lavozimida xizmat qildi. Buxoro xoni Subhonqulixon „Nishoniy“ taxallusi bilan sheʼrlar yozdi. Muhammad Vafoyi Karminagiy (1685-1769) „Tuhfat ul-xoniy“ („Xon tuhfasi“) kitobining muallifidir. Shoir, tarixchi va munajjim Abdurahmon Toleʼ (XVIII asr) „Tarixi Abulfayzxon“ asarini yaratdi. Muhammad Sharif Buxoro amirligi tarixiga oid „Toj ut-tavorix“ (1800) asarini yozdi. Buxoroda mangʻitlar sulolasi davrida Mirzo Sodiq Munshiy, Mirzo Ato, Muhammad Nishotiy, Mujrim Obid, Soʻfixoʻja Soʻfiy, Bebok, Vozeh, Savdo (1824-1873), Muztarib, Iso Maxdum Buxoriy (1827-1888), Muhammad Siddiq Hayrat (1876-1902), Abdurahmon Tamkin (1851-1915), Mirzo Hayit Sahbo, Ahmad Donish, Yaʼqub ibn Doniyolbiy Buxoriy (1771-1831), Mulla Ibodulla va Mulla Muhammad Sharif (XVIII-XIX asrlar), Muhammad Olim Buxoriy (XIX asr), Mirzo Abdulazim Somiy Boʻstoniy kabi shoir va tarixchilar ijod qilishgan. Sadr Ziyo — Sharifjon Maxdum (1867-1932), Mirzo Sirojiddin Hakim (1877-1912), Mulla Ikrom (Ikromcha domla) ham ularning munosib izdoshlari edi. Buxorolik Afzali Pirmastiy (vafoti 1915) „Afzal uttazkor“ tazkirasi(1904)da XIX asr oxiri — XX asr boshida Buxoroda yashab oʻtgan 135 ijodkor haqida maʼlumot beradi. Jadid adabiyotining tamal toshini qoʻyganlar safida buxorolik Abdurauf Fitrat va Sadriddin Ayniy bor. Abdulvohid Burhonov „Munzim“ taxallusi bilan sheʼrlar yozgan. XX asrda Buxoroda oʻziga xos adabiy muhit shakllandi. Sulton Joʻra (1910-1943), Muhammadjon Rahimiy (1901-1967), Jalol Ikromiy, Toshpoʻlat Hamid (1927-1984), Saʼdulla Karomatov, Neʼmat Aminov, Jamol Kamol, Omon Muxtor, Oydin Hojiyeva, Toshpoʻlat Ahmad kabi shoir va adiblar shoʻrolar rejimi davrida ham badiiy jihatdan pishiq asarlar yaratishadi. Bugungi oʻzbek adabiyotining taraqqiyotida Gulchehra Joʻrayeva, Usmon Qoʻchqor, Sadriddin Salimov, Tilak Joʻra, Nortoʻxta Qilich, Safar Barnoyev, Yusuf Jumayev, Halima Ahmedova, Ahad Hasan, Vafo Fayzullo, Sulaymon Rahmon, Chorshaʼm Roʻzi kabi shoir va yozuvchilarning oʻziga xos hissasi bor. Mustaqillik davrida buxorolik ijodkorlar oʻz salaflarining anʼanalariga sodiq qolgan holda oʻzbek, tojik, rus tillarida samarali ijod qilishmoqda. Buxoro viloyatida Oʻzbekiston ijodiy uyushmalari (yozuvchilar, rassomlar, meʼmorlar, jurnalistlar va boshqalar) ning viloyat shuʼbalari faoliyat koʻrsatmoqda.Buxoro viloyati qadimiy davr, ilk va oʻrta asrlarda qurilgan meʼmoriy yodgorliklarga juda boy. Hozirgi vaqtda Buxoro davlat meʼmoriy-badiiy muzey-qoʻriqxonasi hisobida 997 tarixiy yodgorliklar mavjud. Turondagi eng qadimgi yodgorliklardan biri sanalgan Buxoro hukmdorlarining qarorgohi — Buxoro arki (miloddan avvalgi I asr) bugungi kungacha saqlangan. Shahar yonidagi Fathobodda Sayfiddin Boharziy maqbarasi (XIII asr), Bayonqulixon maqbarasi (XIV asr), Buxoro tumanidagi Sumiton qishlogʻida Chorbakr ansambli (XVI asr), Hazrat bobo masjidi (XVIII asr), amirning yozgi qarorgohi — Sitorai Mohi Xosa saroyi (XIX-XX asrlar), Vobkent tumanida Vobkent minorasi (XII asr), Chashmai Ayyub hazirasi (1208), Xoja Mahmud Anjir Fagʻnaviy maqbarasi (XIII asr), Abdurahmon Vali maqbarasi (XIV asr), Vobkent hammomi (XVI-XVII asrlar), Toshmasjid (XVI-XVII asrlar), Soʻfidehqon xonaqosi (XVII-XVIII asrlar), Jondor tumanida Varaxsha shahar xarobalari (VII asr), Mahmud Tarobiy dahmasi (XIII asr), Qizbibi majmuasi (XV asr), Kogon tumanidagi Qasri Orifonda Hazrat Bahouddin majmuasi, Abdulazizxon xonaqosi va Dahmai Shohon (XIV-XVI asrlar), Hazrat Mir Kulol maqbarasi (XIV asr), Kogon shahrida Temiryoʻlchilar (sobiq Amir) saroyi (XIX-XX asrlar), Peshkoʻ tumanida Xoʻjam Bandi Kushod va Xoʻjam Said Poʻlat maqbaralari (XVIII-XIX asrlar), Romitan tumanida Xoja Ali Romitoniy — Xojai Azizon va Xoja Muhammad Boboyi Samosiy maqbaralari (XIV asr), Mulla Mir Hakim xonaqohi, Shofirkon tumanida Vardonze shahar yodgorligi (VI-VII asrlar), Hazor Hyp dahmasi (VIII asr), Xoja Orif Revgariy — Mohitobon maqbarasi (XIII asr), Qorovulbozor tumanida Boʻzachi va Qorovulbozor sardobalari (XVII asr), Qorakoʻl tumanida Poykend shahar xarobalari (VIII asr). Shoburhon ota maqbarasi va masjidi, Gʻijduvon tumanida Abduxoliq Gʻijduvoniy — Xojai Jahon (XII asr) masjidi va maqbarasi, Ulugʻbek madrasasi (XV asr), Toshmasjid va Dehqonbobo xonaqosi (XV-XVI asrlar), Xoja Soktare masjidi (XVII asr), Chorsu masjidi (XVIII-XIX asrlar) kabi noyob meʼmoriy obidalar saqlangan. Shuningdek, Buxoro vohasida Raboti Malik karvonsaroyi va Malik sardobasi (XI asr), Karmana shahrida Mirsaid Bahrom maqbarasi (X-XI asrlar), Qosim Shayx xonaqohi (XVI asr) mavjud. Bu tarixiy yodgorliklarda Sharq meʼmorlik anʼanalari oʻzaro uygʻunlashib ketgan. Oʻzbek xalqi tomonidan ikki ming yil mobaynida bunyod qilingan bu obidalar ajdodlarimizning boy isteʼdodi va badiiy mahoratidan, katta yaratuvchilik qudratidan dalolat beradi^[4]. Buxoro viloyatida kichik sanoat zonalari paydo bo‘ladi