Мавзу: Экология фани ҳақида умумий тушунча

Nazorat va mulohaza uchun savollar. 
 
1. O'simliklar tabiatda qanday ahamiyatga ega? 
2. Fotosintez jarayonini tushuntirib bering. 
3. Insonning o'simlik olamiga ijobiy va salbiy ta'sirini 
tushuntiring. 
4. Hayvonot dunyosining tabiat va inson hayotida tutgan o'rni. 
5. O'simlik va hayvonot olamining kamayib ketish sabablari. 
6. Biologik xilma-xillikning jamiyatni barqaror rivojlanishidagi 
ahamiyati. 
7. Qizil kitob va qo'riqxonalar haqida tushuncha bering. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Mavzu: Tuproq resurslarini muhofaza qilish va undan oqilona 
foydalanish. 
 
Reja 
1. Tuproq haqida umumiy tushuncha. 
2. Tuproq resurslarining ifloslanishi. 
3. Yerning sho'rlanishi, eroziyasi, cho'llashish hamda uning salbiy oqibatlari. 
4. Yerni resurslarini muhofaza qilish choralari. 
Tayanch tushunchalar:
tuproq qatlamlari, tuproqning organik tarkibi, 
tuproq eroziyasi, suv eroziyasi, shamol eroziyasi, antropogen eroziya, 
sho'rlanish, cho'llashish.
Tuproq haqida umumiy tushuncha. 
Bundan bir necha milliard yillar ilgari er qattiq tosh va qoyalardan iborat bo'lgan. Unga suv, 
shamol, issiq va sovuq havo harorati ta'sir etib emirgan va tuproqqa aylantirgan. Hosil bo'lgan erda 
o'simliklar, hayvonlar paydo bo'lgan. Chunki o'simliklar erdan erigan mineral tuzlarni ildizi orqali 
surish xususiyatiga ega. 
Tuproqlarning tabiatdagi va jamiyat hayotidagi roli g'oyat beqiyosdir. Tuproq organizmlar 
uchun hayot muhiti, ozuqa manbai hisoblanadi. Demak, tuproq deb, uniumdorlik hususiyatiga ega 
bo'lgan er yuzasining ustki, g'ovak qatlamiga aytiladi.
Tuproq tugaydigan va tiklanadigan resurslarga kiradi. Tuzilishiga ko'ra 3 asosiy qatlamga 
ajratiladi: A- eng ustki gumus (chirindil) qatlam; V-mineral va organik birikmalar to'planadigan 
gorizont; S –tuproq vujudga keladigan ona jinsi. Tuproqning har bir gorizonti organik va mineral 

---

25 
birikmalar aralashmasidan iborat. Tuproq tarixiy tarkib topgan murakkab, mustaqil tabiiy jism 
bo'lib o'zgaruvchidir. 1 gramm tuproqda 1 mln. dan ortiq sodda hayvonlar va tuban o'simliklar 
uchraydi. Ma'lumki, sog'lom unumdor 1 gektar erdagi tuproqda 3-3,5 milliard tonna mikro va 
mikroorganizmlar bo'lib, ular 8-12 tonnani tashkil etadi. Bularga dala sichqonlari, tuproqda 
yashovchi xilma-xil hasharotlar, yomg'ir chuvalchanglari kabilar kiradi. Ayniqsa, yomg'ir 
chuvalchangining tuproq strukturasini yaxshilashdagi roli juda kattadir. Yomg'ir chuvalchangi erda 
1 metrga qadar chuqurlikda “kanalchalar” qazib, ular orqali o'simlik ildizi tashqaridan nafas olishi 
va suv, oziq moddalar so'rishi imkonini beradi. Ular yilida ovqat hazm qilish organlari orqali 300-
400 tonna tuproqni o'tkazib, tuproq unumdorligini oshiradi. Yomg'ir chuvalchangining er 
unumdorligini oshirishdagi ahamiyatini hisobga olib AQSh va ba'zan G'arbiy YEvropa 
mamlakatlarida uni ko'paytirib sotuvchi maxsus fermalar ishlab turibdi. Bunday ishlar 
respublikamiz va viloyatimizda ham tashkil etilmoqda. 
Inson paydo bo'libdiki, uning hayoti er bilan bog'liq. Chunki u erni yashash makoni, 
tirikchilik manbai va ishlab chiqarish vositasi sifatida qabul qilgan. 
Yеr yuzida turli qobiqlar o'rtasidagi aloqadorlik tuproq orqali amalga oshadi, tabiiy 
landshaftlarning asosi hisoblanadi, litosfera bilan atmosfera o'rtasida moddalarning o'zaro aloqasini 
sodir etadi. 
Tuproq xalqning bebaho tabiiy boyligi va insonning yashashi uchun zarur bo'lgan hayot 
manbaidir. Chunki inson yashashi uchun kerak bo'lgan oziq-ovqat energiyasining 88% ini 
tuproqdan, 10% ini o'rmon va o'tloqlardan, 2% ini okeandan olmoqda. Tuproqning kishilik jamiyati 
uchun ahamiyati shundaki, o'z-o'zidan tozalash xususiyatiga ega bo'lib, tabiatdagi iflos moddalarni 
biologik yo'l bilan tozalaydi va neytrallashtiradi. 
Yеr yuzasining 2/3 (361 mln. km2) qismini suvliq, 1/3 (149 mln. km2) qismini tashkil etadi. 
Quruqlikning 13% i (1,9 mlrd. ga) haydab ekin ekiladi, 14% ini sug'oriladigan ekin maydonidagi 
erlar tashkil etadi.