Mavzu: Kadrlar siyosatini amalga oshirishda psixologik bilimlar. Ijtimoiy guruhlarni boshqarish reja

birlamchi gurux uz axilligi va uzidagi «BIZ» xissiyotining yuksaqligi bilan kuzga tashlanadi. Asosiy belgilari - uning kamsonliligi, a’zolari o‘rtasidagi masofa yaqinligi, uzaro munosabatlarning shaxsiy xususiyatlarga asoslanganligi. Bunday guruxga yorkin misol sifatida oilani keltirish mumkin.

ikkilamchi gurux deb faoliyati anik maksadga yunalgan va uzaro munosabatlarda rasmiy jixatlar kuzatiladigan jamoaga aytiladi. Bunday guruxda asosiy dikkat uzaro munosabatlarga emas, balki ma’lum vazifani bajarish malakasiga karatiladi.

Raxbar boshqaruv faoliyatida turli maksadda tuzilgan guruxlarda turlicha psixologik muxitni shaqllantirishga e’tibor berishi kerak. Masalan, kiska muddatli va malakali mehnat talab kiladigan vazifalarni ado etish uchun tuzilgan guruxda asosiy maksad mehnat faoliyatiga karatiladi va jamoa birdamligiga bog‘liq tadbirlar cheklanadi. Doimiy va muntazam faoliyat yurituvchi guruxda esa bajarilayotgan mehnat bilan bir katorda ayni jamoada soFlom va axil muxit yaratish yuli tanlanadi.
Kichik guruxning yana bir kurinishi referent gurux deb ataladi. Referent gurux, uz mazmuniga kura, biron kimsa uchun eng ardoqli va uziga yaqin tutuvchi jamoani anglatadi. Odatda har kim referent guruxni uziga namuna sifatida qabul kiladi va uz xulkini shu gurux normalari bilan moslashtirishga intiladi.
Uz mohiyatiga ko’ra referent gurux salbiy va ijobiy harakterga ega bo‘lishi mumkin. Ijobiy mazmunga xos referent gurux tashkilot maksadiga muvofik ishlaydi va undagi jarayonlar umumiy maksadga buysungan buladi. Salbiy mazmun kasb etgan referent guruxdagi norma va xulk-atvor shaqllari jamoa manfaatiga zid bo‘lishi va tashkilot maksadi bilan mos kelmasligi mumkin. Masalan, bu manzara mehnat jamoasidagi ba’zi xodimlar tudasining muntazam ravishda tartibbuzarlikka yul kuyishi yoki asosiy ish vaktida uz faoliyatini boshka yunalishga baFishlashida kurinadi.
Odatda har bir jamoada bir necha referent guruxlar uchrashi tabiiy. Raxbar bunday vaktda ushbu guruxning salbiy yoki ijobiy mazmunga yunalganini darxol ajratib olishi va shu asosda ularga nisbatan uz munosabatini bildirishi lozim. Ijobiy yunalishga ega bulgan referent guruxni kullash bilan birga asta-sekin undagi a’zolar sonining ko‘payishi xaqida Famxurlik kilish kerak. Salbiy yunalishdagi guruxga nisbatan tanlangan asosiy siyosat esa, ushbu gurux a’zolariga topshiriladigan vazifalar asnosida iloji boricha ularni bir-biridan uzoklashtirishga karatilgan bo‘lishi zarur.
YUkorida sanab utilganlar katorida rasmiy va norasmiy guruxlar xam mavjud. Rasmiy gurux biron maksadga erishish yulida tashkil topadi. Masalan, brigada, bulim, ma’muriyat kabi rasmiy mehnat jamoalari... Odatda mazkur guruxlarning faoliyati ma’lum bir maksadga yunalgan ravishda boshkariladi. Bunday guruxning tashkil topishi xuquqiy jixatdan rasmiylashtirilib kuyiladi.
Norasmiy guruxlar tasodifan paydo buladi va bu xolat u yoki bu korxona ichida yuz berishi mumkin. Norasmiy gurux tashkil topishining manbaalari shu gurux a’zolariga xos umumiy manfaat va uzaro ilik munosabatlarning mavjudligida kurinadi. Norasmiy gurux korxona rasmiy tizimidan mustakilligi, uz oldiga kuygan maksadining noanikligi bilan ifodalanadi. Bunday guruxni ba’zan manfaatlar buyicha birlashish desa xam buladi.
Tashkilot mikyosida, dadil ayta olamizki, yukorida sanab utilgan gurux turlarining xamma kurinishi mavjud. Gurux uz a’zolariga uz ta’sirini utkazadi va guruxiy normalarga rioya kilishga sharoit yaratadi, kolaversa, ijtimoiy nazorat olib boradi. Jamoa tarkibida xodim korxona maksadlarini tularok anglaydi va umumiy mas’uliyatga beixtiyor sherik buladi. Jamoa a’zolari bilan xamkorlikda harakat kilgan xolda, u yakka tartibdagi intilishga nisbatan ko‘prok samaraga erishadi.
Tashkilot- katta guruh sifatida.


Tashkilot so‘zi anik maksadga erishish yulida ma’lum tartibda mujassamlashgan jamoalar birligini anglatadi. Xodimlar tashkilot mikyosida uzaro munosabatlar tizimini yaratadi. Favkulodda har kanday rasmiy tashkilot mikyosida turli norasmiy guruxlar mujassamlashadi. Bu norasmiy guruxlar tashkilotdagi umumiy muxitga, uning uz maksadi yulidagi tashabbusiga katta ta’sir kursatishi mumkin. Raxbar norasmiy guruxlarga xos xususiyatlarni xisobga olishi orqali samarali guruxiy normalarni shaqllantirishga va xodimlar faoliyatini gurux manfaati bilan uYFunlashtirishga imkoniyat tuFiladi.
Tashkilot faoliyati avvaliga butunlay ratsional tarzda tashkil etilib, bu tadbirda iktisodiy omillar va kursatkichlar ustuvor deb topiladi. X,ozirga kelib bu omillar soni ancha ko‘paydi va ular katorida Boshqaruvning axborot manbaalari va uz oldiga kuyilgan maksadni shaqllantirish, uni olFa surish xamda uzgartirish mexanizmlari urin oldi. SHu bilan birga, tashkilot karamoFidagi xodimlar motivatsiyasi, ya’ni ularni faoliyatga undash, tashkiliy munosabatlarni mukammallashtirish, loyixalar buyicha tadkikotlar, shuningdek ixtirolarni joriy etishning iktisodiy, ijtimoiy, xuquqiy jixatlari kabi omillar kelib kushildi.
Tashkilotni ijtimoiy tuzilma sifatida kabul kilar ekanmiz, bu karashda yangi ijtimoiy-psixologik jixatlarning ajratib olinishi zamonaviy Boshqaruv ilmining yutug‘idir. Tashkilot maksadini va uning vazifalarini aniklash xamda xodimlari tomonidan kabul kilinishi nazarda tutilgan ijtimoiy-psixologik yunalishning asosidir. SHu munosabat bilan kichik gurux faoliyatini tashkil etish Boshqaruvdagi eng asosiy masalalardan biriga aylanib boradi.
Guruhiy jarayonlar. Ijtimoiy psixologiya fani shaxsning jamoadagi urni, xulki, guruxdagi shaxslararo munosabatlar natijasida paydo buladigan psixologik jarayonlarni urganadi. Bu xakdagi bilim jamoani boshkarish uchun yangi imkoniyat yaratadi. Masalan, mehnat jamoasidagi ijobiy munosabatlarga asoslangan psixologik muxit xodimning ishchanligini 30% ga oshirishi mumkin. Va aksincha, jamoadagi munosabatlarning taranglashuvi, salbiy karashlarning ustunligi, xodim mehnati samaradorligini pasaytiradi va ish sifatiga xam putur etkazadi. Guruxiy jarayonlar, ularga xos konunlarni bilish, xatto, gurux a’zosi xulkini uzgartirish imkonini beradi. Aniklanishicha, inson uziga karatilgan bevosita individual ta’sirdan kura, gurux fikriga ko‘prok e’tibor beradi.
Ijtimoiy nazorat. Odatda inson uz xulkini uzi xoxlaganicha amalga oshirolmaydi. U xoxlasin-xoxlamasin jamiyat tomonidan kuyilgan ma’lum talablarga rioya etib yashashi shart. Har kanday inson u^ayishi davomida turli gurux va jamoalarga a’zo bulib boradi. Bu guruxlar esa nafakat uzining maksadi, balki ichki koidalari bilan xam bir-biridan fark kilib turadi. Demak, har kanday guruxda, u yoki bu ichki koidalar, normalar majmuasi xukm suradi. Odatda, mehnat jamoalarida bu normalar rasmiy tan olingan va xatto yozma shaqlda xam bayon etilgan. Ba’zi bir norasmiy guruxlarda esa «yozilmagan» lekin, nazardagi koidalar xukm suradi. Xatti- harakatni cheklash borasidagi mavjud guruxiy koidalar, normalar esa ijtimoiy nazoratning asosiy moxiyatini tashkil etadi. Jamoada urnatilgan cheklashlar asosida xatti-harakat yoki xulk andozasi shaqllanadi. Bunday andozaning jamoada mavjudligi va uni kay tarzda ifodalanishi ko‘p jixatdan amal kilish samaradorligini belgilaydi. Masalan, mehnat jamoasidagi xulk kodekslari kanchalik anik va ravon bayon etilgan bo‘lsa, xodimning unga rioya kilish extimoli shunchalik oshadi.
Guruh maqsadlari. Guruh maksadlariga tezkor va unumli erishish, ushbu maksadlarning gurux a’zolari tomonidan qabul kilinishiga bog‘liq. Ma’muriyat tashkilot moxiyatini ifodalovchi tadbirlar ishlab chikar ekan, ko‘pincha xodimlar bu tadbirlar dolzarb va muxim muammolarni xal etishga karatilganligidan, xattoki shubxalanmaydilar. Lekin, raxbarning bu soxadagi asosiy vazifalaridan biri - guruxiy tadbirlarni xodimlarning shaxsiy manfaatlari bilan muvofiklashtirishdan iboratdir. Buning uchun u xodimlarni raFbatlantirish, motivatsiyalash shartlarini yaxshi bilishi lozim. X,ar bir xodimning oilaviy muxiti, yashash sharoiti va indiviudal- psixologik xislatini xisobga olish ushbu yunalishdagi muvaffakiyatni amalga oshishidagi asosiy omildir.
Guruhiy normalar. Guruxiy norma - ayni jamoa a’zolari o‘rtasidagi munosabatlarni ma’lum tartibga solib turuvchi yozilmagan, lekin, unga amal kilinishi lozim bulgan koidadir. Guruxiy normalar ushbu jamoada nimani kilish mumkinu, nimani esa mumkin emas, nima yomonu, nima yaxshi kabi talablarni amalda kullaydi. Guruxiy normalar orqali har bir xodim uzidan jamoa nimani kutayotganini, kanday ishni va kay tarzda bajarishi lozimligi xaqida ma’lumot olib turadi.
Gurux rivojlanishi davomida undagi normalar uzgarib borishi mumkin, va ta’kidlash joizki yangi, shuningdek, murakkab vaziyatlarda bu xolat yorkin namoyon buladi. Lekin, normalar xamma a’zolar tomonidan bir xil tushunilmaguncha va kabul kilinmaguncha jamoa faolligi sezilmaydi.
Tashkilot guruxi xayotida amal kiluvchi normalarni ikki turga bo‘lish mumkin:

1.