Mavzu: Mikroorganizmlar genetikasi Reja

Genning ta'siri. Genning ta'sirida biror belgi, xususiyat yuzaga chiqishi eng muhim masalalardan hisoblanadi. Gendan belgigacha bo'lgan bosqichda murakkab jarayonlar yotadi. Genlar organizmda ma'lum moddalami va ma'lum sintezlanishni bclgilaydi. Uning dastlabki ta'siri murakkab oqsil molekulalaridagi aminokislotalar tartibini belgilab beradi. Gen mutatsiyaga uchrasa, spetsifik modda-laming xususiyatini o'zgartiradi. Genotipdagi genlar ma'lum kimyo viy moddalarning sintezianishi bilan turli xil modda almashinuvida boradigan kimyoviy reaksiyalarning tezligini ham belgilaydi. Gen­ning o'zgarishi hisobiga fenotip o'zgaradi. Buni o'rganishda mikro-orgaiizmlar qulay obyekt hisoblanadi. Ko'plab tajribalar Neurospora zamburug'ining mutantlari asosida olib borilgan. Neyrospora zamburug'ida triftofanning sintezianishi va nikotin kislotasining hosil bo'lishi quyidagi tartibda boradi:
fenilananin —-—> antronil kislota —=—>■serin —-—>triftofan —-—> kinrinin —-—»oksiontronil kislota—-—»• nikotin kislotasi.
Agar neyrosporadagi nikotin kislotasi sintezi davomidagi uchinchi bo'g'inda mutatsiya yuzaga chiqsa, reaksiya serin hosil bo'lishi bilan yakunlanadi. Mutantlar yashaydigan oziqa muhitiga triftofan qo'shilsa, reaksiya oxirigacha boradi. Xuddi shunday mu-tatsiyalar biokimyoviy reaksiyalarning borishini ta'minlovchi fer-mentlarning sintezini to'xtatadi. Reaksiya to'xtagan yerda keyingi moddajfiing ortib kctishi kuzatiladi. Xuddi shu yo'nalishdagi misolla'r ichak tayoqehasida, meva pashshasida va odamlarda ham uchraydi. Demak, gen, belgi va xususiyalni yuzaga chiqaruvchi oqsillar sintezini ta'minlaydi, hujayrada boradigan biokimyoviy reaksiyalar esa fermentlar tomonidan boshqariladi. Mutatsiya tufayli esa zarur fermenlning sintezianishi to'xtaydi yoki boshqa biri sin-tezlanadi va natijada mutatsiyalar yuzaga chiqadi. Dastlabki gen bilan belgi o'rtasidagi bog'lanish o'rganilganda, «bir gen, bir oqsil» nazariyasi yaratilgan. Bu har bir gen bitta oqsilni belgilaydi degani demakdir. Hozirda esa bu nazariya «bitta gen, bitta polipeptid halqasi» degan nazariya bilan to'idirilgan. Chunki ko'pchilik fer­mentlar ikki va undan ortiq polipeptid zanjirlardan tashkil topadi, ulaming har biri alohida genlar ishtirokida sintezlanadi.