Mavzu: moliyaviy qarorlar bajardi: yusupova sanobar abdukarim qizi tekshirdi: kimsanboyeva m. B

Yillik hisobotlar ma’lumotlari
Qonun hujjatlari Buyuk Britaniya kompaniyalariga buxgalteriya hisobotlarini va o‘z faoliyati to‘g‘risidagi boshqa ma’lumotlarni har yilgi hisobotda e’lon qilish majburiyatini yuklaydi. Ko‘plab kompaniyalar ushbu imkoniyatdan hisobotga qo‘shimcha axborot, shu jumladan, biznes falsafasi va maqsadlari to‘g‘risida ma’lumotlar kiritish uchun foydalanadi. Ayrim kompaniyalar aksiyadorlar farovonligini maksimallashtirish bo‘lmasa, farovonligi oshirilishini maqsad sifatida aniq ajratib ko‘rsatadi. “British Sky Broadcasting Group plc” (‘BSkyB’) sputnik orqali namoyish etish kompaniyasi 2004 yil uchun o‘z hisobotida qayd etishicha, uning maqsadi “Buyuk Britaniya va Irlandiyada pullik raqamli televizion xizmatlar abonentlari sonini foydali oshirishga tayangan holda aksiyadorlar uchun qiymatlarni maksimallashtirish”dan iborat. “Balfour Beatty” plc qurilish kompaniyasining 2003 yil uchun hisobotida quyidagicha yozilgan: “Maqsadimiz – infratuzilma sifati, samaradorligi va ishonchliligi juda muhim ko‘rsatkichlar hisoblangan iste’molchilarga loyiha-konstruktorlik, qurilish va servis malakalarini taqdim etish orqali aksiyadorlar uchun (shareholder value) uzoq muddatli qiymatlar (narxlar)ni yaratish. Biz xavfsiz ishlash va atrof-muhitga zarar yetkazmaslikka intilamiz”. Suv yetkazib berish va chiqindilarni utilizatsiya qilish bilan shug‘ullanuvchi “Severn Trent plc” kompaniyasi quyidagicha bayonot bergan: “Biz ekologik muammolarning majmui yechimini taklif qilgan hamda xususiy va davlat iqtisodiyot sektorlarida yangi qonun hujjatlari va yangi talablar bilan yaratiladigan imkoniyatlardan operativ foydalangan holda aksiyadorlar uchun qiymatlarni oshirishga intilamiz” (2004 yil uchun yillik hisobot).
Dettol, Harpic va Vanish kabi maishiy kimyoviy mahsulotlar ishlab chiqaruvchi “Reckitt Benckiser plc” kompaniyasi quyidagicha e’lon qildi: “Asosiy maqsadimiz – aksiyadorlar uchun qiymatlarni yaratishdan iborat” (2003 yil uchun yillik hisobot).
Ayrim kompaniyalarning aksiyadorlar uchun foydaga munosabati 21-betda qayd etilgan nuqtai nazarni tasdiqlaydi, unga asosan, aksiyadorlar uchun qiymatlarni maksimallashtirish oqilona boylik tamoyili bilan bog‘liq. “Prudential” plc sug‘urta kompaniyasi shunday e’lon qiladi: “Prudential”ga ega aksiyadorlar oldidagi majburiyatlarimiz vaqt o‘tishi bilan ular investitsiyalari qiymatlarini maksimallashtirishdan iborat. Biz bunga ajoyib mahsulotlar ishlab chiqarish va xizmatlar ko‘rsatish, taalluqli ravishda, yuqori moliyaviy daromad olish uchun uzoq muddatli asosda rivojlantirishga mablag‘lar sarflash hamda xodimlarimiz va faoliyatimiz yo‘nalishlaridagi eng yaxshi jihatlarni aniqlash orqali erishmoqdamiz” (2003 yil uchun yillik hisobot). “Prudential” quyidagicha davom ettiradi: “Maqsadimiz – qiymatga ega va pulga almashtirish xavfsizligini ta’minlaydigan mahsulotlar va xizmatlar tufayli mijozlarimiz va sug‘urta polislari egalari bilan uzoq muddatli munosabatlarni o‘rnatish”.
Ehtimol, aksariyat kompaniyalar o‘z faoliyati maqsadini aksiyadorlar farovonligini oshirish sifatida BSkyB, Balfour Beatty, Severn Trent va Prudential kabi aniq shakllantirmaydi. Shunga qaramay, ularning yillik hisobotlardagi bayonotlari ular aksiyadorlar farovonligi to‘g‘risida g‘amxo‘rlik ko‘rsatishlarini tasdiqlaydi. Masalan, “Tesco plc” supermarketlar kompaniyasi o‘z maqsadini quyidagicha ifodalaydi: “Iste’molchilar uchun ularning umrbod sodiqliklariga erishish imkonini beradigan qiymatlarni yaratish” (2004 yil uchun yillik hisobot). Bu yerda aksiyadorlar to‘g‘risida bir og‘iz so‘z ham yo‘q. Shunga qaramay, Tesco aksariyat kompaniyalar kabi o‘z direktorlariga juda katta mukofot pullari to‘lagan, ularning miqdori aksiyadorlar daromadlari darajasiga bog‘liq bo‘lgan – bu direktorlar diqqate’tibori aniq aksiyadorlar farovonligiga qaratilganligi alomati hisoblanadi.
Ko‘pgina kompaniyalar “aksiyadorlarning umumiy daromadi” (total shareholder return) kabi ko‘rsatkichni e’lon qiladi. Bu aksiyadorlar tomonidan olingan foyda miqdori: dividendlar plyus muayyan davr mobaynida aksiyalar narxlari oshishi. Bir qator bunday kompaniyalar o‘z ko‘rsatkichlarini shunga o‘xshash kompaniyalar guruhi ko‘rsatkichlari bilan solishtiradi. Ayrim kompaniyalar, masalan, “Boots Group plc” dorixona tarmog‘i ushbu ko‘rsatkichdan menejerlarga mukofot pullari to‘lash uchun asos sifatida foydalanadi.
Ko‘plab kompaniyalar, shu jumladan, deyarli barcha yirik kompaniyalar o‘z direktorlari va top-menejerlariga aksiyalar uchun opsionlar taqdim qiladi. Opsionlar kelgusida muayyan paytda aksiyalarni joriy bozor narxi bo‘yicha xarid qilish huquqini beradi. Bu direktorlar bevosita va hech qanday tavakkalchiliksiz kompaniya aksiyalari narxlarining har qanday oshirilishidan foyda olishlari mumkinligini anglatadi. Agar aksiyalar narxi oshirilsa, ular opsiondan foydalanadilar va shu zahoti aksiyalarni yanada yuqori narx bo‘yicha sotishlari mumkin bo‘ladi. Agar aksiyalar narxi oshirilmasa, direktorlar aksiyalarni sotib olishlari shart emas.
Yuqorida keltirib o‘tilgan ayrim kompaniyalar bayonotlari va qanday yo‘l tutayotganligi quyidagicha xulosalar chiqarishimiz mumkin. Aksariyat kompaniyalar aksiyadorlar farovonligini maksimallashtirishni o‘z maqsadi sifatida belgilamaydi, garchi ayrim kompaniyalar o‘z maqsadini aynan shunday belgilaydi. Buyuk Britaniyadagi deyarli barcha yirik kompaniyalar o‘z direktorlariga yirik mukofot pullari to‘laydi. Ushbu mukofot pullari deyarli har doim aksiyadorlar daromadlari bilan uzviy bog‘liq bo‘ladi. Bundan tashqari, aksariyat yirik kompaniyalar o‘z direktorlariga aksiyalar uchun opsionlar taqdim qiladi. Shunday qilib, direktorlar aksiyadorlarga foyda keltirishga jiddiy rag‘batlantiriladi. Aksiyalar uchun opsionlardan mukofot pullari va foyda ko‘pgina direktorlarning asosiy oylik ish haqidan osonlik bilan yuqorilab ketishi mumkin. Shu tufayli, garchi aksariyat kompaniyalar aksiyadorlar farovonligini maksimallashtirishni o‘z maqsadi sifatida belgilamasada, ularning harakatlari, shu jumladan top-menejerlarni rag‘batlantirish choralari aksiyadorlarning iqtisodiy farovonligi juda muhim masala ekanligini qat’iy tasdiqlaydi.
Nazariy jihatdan kompaniyalar faoliyati aksiyadorlar tomonidan nazorat qilinishiga qaramay, amaliyotda kompaniyalar faoliyatining kundalik nazorati aynan menejerlar tomonidan amalga oshiriladi.
Shunday taxmin bildirilganki, ayrim kompaniyalar aksiyadorlar boyligini oshirish (maksimallashtirish) o‘rniga menejerlar farovonligini maksimallashtirishga yo‘naltirilgan siyosat olib borishi, shu bilan bir vaqtda aksiyadorlarga ortiqcha norozilik bildirmasliklari va menejerlarga noqulayliklar tug‘dirmasliklari uchun yetarlicha haq to‘lashi mumkin. Menejerlar o‘z farovonligini oshirishga urinishlarida yordam beradigan usullar quyidagilarni o‘z ichiga oladi:

• 
  o‘zlariga o‘zlari yuqori ish haqi va ustamalar to‘lash, biroq qonun bo‘yicha direktorlar ish haqi miqdoridan xabardor bo‘ladigan aksiyadorlarni xavotirga soladigan darajada juda katta emas;
  
• 
  martabani oshirish imkoniyatlarini yaxshilash va ijtimoiy maqomni kuchaytirish maqsadlarida qo‘shilish va tashqi ekspansiya orqali shaxsiy boshqaruv sohalarini kengaytirish;
  
• 
  diversifikatsiya hisobiga tavakkalchilikni pasaytirish, bu, 7-bobda qayd etilganidek, aksiyadorlarga foyda keltirmasligi, biroq menejerlar barqarorligini sezilarli oshirishi mumkin.