Mavzu: O’qituvchining kasbiy sifatlari. Reja

O‘QITUVCHINING KASBIY SIFATLARI E’tiqod, odob, fuqarolik burchini anglash – o‘qituvchining asosiy sifatlaridan biridir. Maktab o‘qituvchisi o‘zi targ‘ib qilayotgan idealning fazilatlarini shaxsiy namunasida ko‘rsatishi kerak. Bolalarga mehr-muhabbat o‘qituvchining eng muhim fazilatlaridir. Bu bolalarning hamma qiliq-qilmishlarini kechirish, ularga xushomadgo‘ylik qilish emas, balki talabchanlik va qattiqqo‘llik, adolatlilik bilan qo‘shilgan mehr-muhabbat bo‘lib ana shu sifatga ega bo‘lgan shaxs o‘zining ko‘p vaqtini va kuchini bolalar manfaati yo‘lida ehtiyojlarni cheklashga tayyor turadi. Ijtimoiy faollik va fuqarolik burchini anglash o‘qituvchi shaxsiga xos sifat, zero haqiqiy pedagog to‘la ma’nodagi jamoatchi bo‘lib, bolalarga hayotda ijtmoiy faol holatda turishning amaliy namunasini ko‘rsatadi. O‘qituvchining muhim fazilati-kishilar bilan tez el bo‘la olish, ko‘pchilikka aralasha bilish, ulfatijonlik, dilkashlik bo‘lib, bu unda muomala ma’daniyatining yuksakligini ifodalaydi. Chunki o‘qituvchiga hamisha odamlar bilan aloqa qilishga, ular bilan ishlashga to‘g‘ri keladi. O‘qituvchi ishidagi muvaffaqiyatni kundalik faoliyatida kattalar va bolalar, ayrim guruh va yakka shaxslar bilan aloqaga kirisha olish qobiliyati ta’minlaydi. Aloqalarda, faoliyatda duch kelinadigan turli xil voqealarga pedagogik qoidalar nuqtai nazaridan dogmatik munosabatda bo‘lish emas, balki ularni o‘z holicha idrok etib, adolatli baholash, munosabatda odil bo‘lish o‘quvchining oro‘sini oshiradi. O‘qituvchining odobi, madaniyati yuksak bo‘lsagina, odamlarga nisbatan mehribon, sahovatli bo‘la oladi, uni hamma hurmat qiladi. Buning uchun ochiq ko‘ngil, qat’iy bo‘lish, o‘zini tuta bilishi, bardoshli bo‘lishi kerak. Bolalarga nisbatan talabchan bo‘lishi bilan birga o‘z shaxsiga tanqidiy nuqtai nazardan qaray olishi kerak. O‘qituvchi odobi umuminsoniy axloqning kategoriyalari, qoidalari va normalarini ta’lim-tarbiya jarayoniga xos xususiyatlari bilan uyg‘unlashtirib, pedagogning o‘quvchilar, o‘qituvchilar jamoasi, ota-onalar va jamoatchilik vakillari bilan munosabatida ifodalangan kasbiy-axloqiy xususiyatidir. O‘qituvchi pedagogik etikaning normasini o‘zlashtirib olishi, tajribada qo‘llashi, o‘zining dunyoqarashi va axloqiy tajribasi bilan taqqoslashi lozim. Fikrlash va his etish, turmushda sinab ko‘rish natijasida pedagogik etikaning qoidalari o‘qituvchining o‘z e’tiqodiga, intilishiga, o‘z axloqiy sifatiga aylanadi. Bu axloqiy e’tiqod o‘qituvchining dars berish jarayonida, tarbiyaviy ishlarda, o‘qituvchilar va boshqa kishilar bilan munosabatlarida, muomalasida, kundalik turmushda o‘zining shaxsiy namunasi bilan axloqiy ta’sir o‘tkazishida ko‘zga tashlanadi. Pedagogik takt o‘qituvchi axloqining amaliy ko‘rinishlaridan biridir. Muallim axloqining natijalari uning yoshlarga axloqiy ta’sirining samaradorligida namoyon bo‘ladi. Pedagogik etikaning asosiy tushunchalari umuminsoniy axloqiy kategoriyalariga mos keladi va ularni o‘qituvchi faoliyati bilan bog‘liq tarzda bir qadar aniqlaydi. Pedagogik etikada gumanizm, adolatlilik, halollik, yaxshilik qilish kabilar o‘qituvchi faoliyati bilan bog‘liq ravishda tahlil qilinadi. Axloq nazariyasida yaxshilik eng muhim kategoriya hisoblanadi. Yaxshilik-axloqiy ijobiy fazilat bo‘lib, normativ etikaning idealini, individual axloqda ijobiy-xulqiy fazilatlarning mazmunini inson faoliyati yoki biror hatti-harakatiga ijobiy munosabatning yig‘indisini aks ettiradi. Yaxshilik-kishining ongi va axloqiy amaliyotida jamiyat va shaxs manfaatlarining birligini aks ettirib jamiyat va shaxsga manfaat keltiradigan, ijtimoiy taraqqiyotga mos keladigan tushunchadir. Pedagogik etikada yaxshilik tushunchasi o‘qituvchi faoliyati bilan bog‘liq holda aniqlashtiriladi. Unda o‘qituvchi va o‘quvchilar jamoasi manfaatlarining birligi, muallim va o‘qituvchi maqsadining birligi, ta’lim va tarbiyaning samarasi uchun kurashning birligi aks etadi. Yaxshilik fazilati ikkala tomonning ham yaxshi niyati, xayrixoh, mehribon bo‘lishini taqazo qiladi. Yaxshilik qaror topishi uchun yomonlikka murosasiz bo‘lish lozim. Yaxshi istak bilan xushmuomalalik, yaxshi qiliq, yaxshi hattiharakatning birligi zarur. Shaxs axloqini xarakterlaydigan belgilaridan biri mas’uliyatdir. O‘qituvchining mas’uliyati-mas’uliyat tushunchasining butun mazmunini saqlagan holda muallimning faoliyati va ta’limtarbiya jarayonining aniq fazilatlarini ham o‘z ichiga oladi. O‘qituvchi zimmasiga bola shaxsini har tomonlama kamol toptirish mas’uliyati yuklanadi. Muallim o‘quvchiga chuqur nazariy bilimlar 30 berishi, uni hayotga, mehnatga tayyorlashi lozim. Shu bilan birga, u boladagi majud layoqat va qobiliyatini payqab, individual munosabatda bo‘lishi, unda mavjud bo‘lgan ijobiy axloqiy sifatlarni avaylab o‘stirishi darkor. Muallim sinfda jamiyatning vakili sifatida o‘quvchilar jamoasi bilan yolg‘iz ish olib boradi. Bunday sharoitda o‘qituvchining mas’uliyati uning xulqini tartibga solib turadigan, boshqaradigan kuch, o‘quvchilarga ta’sir o‘tkazishning asosiy mezoni hisoblanadi. Pedagogik odobga ega bo‘lgan o‘qituvchi o‘quvchilar orasida obro‘ qozonadi. O‘qituvchi qanchalik ko‘proq obro‘ qozonsa, ta’lim va tarbiya mohiyati shunchalik mavuffaqiyatliroq bo‘ladi va aksincha, o‘qituvchining obro‘yi qanchalik past bo‘lsa, uning bolalarga ta’siri shuncha bo‘sh va o‘quvchilarni voyaga etkazish jarayoni ham shuncha zaif bo‘ladi. O‘quvchi deyarli har kuni o‘quvchilar bilan uchrashadi, savoljavob qiladi, ularning yaxshi ishlarini ma’qullaydi, bilimini baholaydi, nojo‘ya hatti-harakatlari uchun tanbeh beradi. Albatta o‘qituvchining fikri, mulohazaalarida nisbiylik, sub’ektivlik alomatlari mazjud. U hammaga aynan birdek juda to‘g‘ri munosabatda bo‘la olmasligi mumkin. Lekin u hamma o‘quvchilarga nisbatan xolis niyatli, yaxshilik qilishga intiluvchan, adolatli kishi ekaligiga barchaning ishonchi komil bo‘lmog‘i darkor. Sinfda o‘qituvchi «yaxshi ko‘radigan», «yomon ko‘radigan» o‘quvchilar bor degan taassurot tug‘ilmasligi kerak. Xullas, obro‘ o‘qituvchilik faoliyati uchun zarur xususiyatdir. Obro‘ kishining chuqur bilimi, yuksak axloqiy sifatlari, hayot tajribasi, ilmiy tadqiqot va jamoat ishlarida faol ishtirok etishi tufayli orttirilgan, ko‘pchilik tomonidan e’tirof etilgan ta’siri, nufuzidir. Pedagogik faoliyat o‘z mohiyatiga ko‘ra ijodiy xarakterga ega. Ma’lumki, inson oldida baror muammo turgandagina ijodkorlikka ehtiyoj tug‘iladi. O‘qituvchilar faoliyati ana shunday xususiyatga ega. Pedagogik ijodkorlikning asosiy mohiyati pedagogik faoliyatning maqsadi va xarateri bilan bog‘liq. Pedagogik faoliyat kishi shaxsini, uning dunyoqarashi, e’tiqodi, ongi, xulq-atvorini shakllantirishdek umumiy maqsadga bo‘ysungan son-sanoqsiz pedagogik masalalarni echish jarayonidir. O‘qituvchi faoliyatidagi ijodkorlik ana shu masalalarni echish usullarida, ularni hal qila olish yo‘llarini qidirib topa bilishlarida ifodalanadi. Pedagogik ijodkorlik manbai-bu pedagogik tajribadir. Pedagogik tajriba-muammoli vaziyatlarga juda boydir. Ilg‘or pedagogika tajriba deganda biz o‘qituvchining o‘z pedagogik vazifasiga ijodiy yondoshishini, o‘quvchilar ta’lim-tarbiyasida yangi, samarali yo‘l va vositalarni qidirib topishini tushunamiz. Ilg‘or pedagogik tajriba o‘qituvchi tomonidan qo‘llaniladigan ish shakli va usullari, uslubiy vositalaridir. Ular vositasida o‘quv-tarbiyaviy ishlarda eng yuqori natijalarga erishiladi. Ilg‘or pedagogik tajribani o‘rganish, unga asoslanib yangi pedagogik hodisa va qonuniyatlarni ochish o‘quv-tarbiya jarayoniga yaxshi sifatli o‘zgarishlar kiritadi, o‘quvchilarning bilish faoliyatini boshqarish, yangi ko‘rishdagi o‘quv jarayonini modellashtirish muammolarini echishga sabab bo‘ladi. Ijodiy ishlaydigan o‘qituvchi faqatgina bolalarni muvaffaqiyatli o‘qitish va tarbiyalash, ilg‘or o‘qituvchilar ish tajribalarini o‘rganish bilangina cheklanib qolmasdan, tadqiqotchilik ko‘nikma va malakalariga ham ega bo‘lish zarur. Hozirgi zamonda fan va texnika taraqqiyoti o‘qituvchining ijodkor bo‘lishini, fanning muhim muammolari yuzasidan erkin fikr yurita olishi, fan yutuqlarini o‘quvchilarga etkaza olishi va nihoyat o‘quvchilarni ham ijodiy fikrlashga, tadqiqot ishlariga o‘rgata olishini talab qiladi. Shuning uchun o‘qituvchi avvalo tadqiqotchilik malakalarini egallashi zarur. O‘qituvchi ilmiy tadqiqot ishlari olib borish davomida omillarni to‘playdi, ular asosida xulosalar chiqaradi. U fan xulosalaridan o‘zining amaliy faoliyatida foydalanish jarayonida hozirgi zamon o‘qituvchisi uchun zarur bo‘lgan juda muhim fazilatlarni egallaydi.
1. O’qituvchining asosiy vazifalari va uning shaxsiga qo’yiladigan talablar.
«Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» g’oyalarini amaliyotga tadbiq etish Respublika ta’lim tizimida olib borilayotgan islohotlar muvaffaqiyatini ta’minlash, ta’lim muassasalarida faoliyat olib borayotgan o’qituvchi, tarbiyachi, ishlab chiqarish ustalarining ma’naviy qiyofasi hamda kasbiy mahoratlariga ham bog’liqdir.
Shaxsni tarbiyalash ishi nihoyatda murakkab faoliyat jarayoni bo’lib, juda qadimdan ushbu faoliyatga jamiyatning yetuk kishilari jalb etilgandir. Mazkur holat yosh avlod tarbiyasi, uning tashkil etilishi mazmuni nafaqat shaxs kamoloti, balki jamiyat taraqqiyotini ham belgilashda muhim ahamiyatga ega ekanligini anglatadi.
O’zbekiston Respublikasida o’qituvchi kadrlarning ma’naviy qiyofasi, aqliy salohiyati hamda kasbiy mahoratiga nisbatan jiddiy talablar qo’ymoqda. Chunonchi, bu borada O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov quyidagilarni qayd etadi: «Tarbiyachi – ustoz bo’lish uchun, boshqalarning aql-idrokini o’stirish, ma’rifat ziyosidan bahramand qilish, haqiqiy vatanparvar, haqiqiy fuqaro etib yetishtirish uchun, eng avvalo, tarbiyachining ana shunday yuksak talablarga javob berishi, ana shunday buyuk fazilatlarga ega bo’lishi kerak»1.
Yuqorida qayd etilgan fikrlardan bugungi kun o’qituvchisi shaxsiga nisbatan qo’yilayotgan talablar mazmuni anglaniladi. Zamonaviy o’qituvchi qanday bo’lishi zarur?
O’qituvchi (pedagog) pedagogik, psixologik va mutaxassislik yo’nalishlari bo’yicha maxsus ma’lumot, kasbiy tayyorgarlik, yuksak axloqiy fazilatlarga ega hamda ta’lim muassasalarida faoliyat ko’rsatuvchi shaxs sanaladi.
O’zbekiston Respublikasining «Ta’lim to’g’risida»gi Qonunining 5-moddasi 3-bandiga muvofiq ta’lim muassasalarida sudlangan shaxslarning pedagogik faoliyat bilan shug’ullanishlariga yo’l qo’yilmaydi.
Bizning nazarimizda, zamonaviy o’qituvchi-bakalavr qiyofasida quyidagi fazilatlar namoyon bo’la olishi kerak (so’z yuritilayotgan sifatlar mohiyatan o’qituvchi-bakalavr tomonidan amalga oshirilishi zarur bo’lgan vazifa, burch va mas’uliyatlarini ifodalaydi):
1. O’qituvchi jamiyat ijtimoiy hayotida ro’y berayotgan o’zgarishlar, olib borilayotgan ijtimoiy islohotlar mohiyatini chuqur anglab yetishi hamda bu borada o’quvchilarga to’g’ri, asosli ma’lumotlarni bera olishi lozim.
2. Zamonaviy o’qituvchining ilm-fan, texnika va texnologiya yangiliklari va yutuqlaridan xabardor bo’lishi talab etiladi.
3. O’qituvchi o’z mutaxassisligi bo’yicha chuqur, puxta bilimga ega bo’lishi, o’z ustida tinimsiz izlanishi lozim.
4. O’qituvchi pedagogika va psixologiya fanlari asoslarini puxta bilish, ta’lim-tarbiya jarayonida o’quvchilarning yosh va psixologik xususiyatlarini inobatga olgan holda faoliyat tashkil etishi kerak.
5. O’qituvchi ta’lim-tarbiya jarayonida eng samarali shakl, metod va vositalardan unumli foydalana olish imkoniyatiga ega bo’lmog’i lozim.
6. O’qituvchi ijodkor, tashabbuskor va tashkilotchilik qobiliyatiga ega bo’lishi shart.
7. O’qituvchi yuksak darajadagi pedagogik mahorat, chunonchi, kommunikativlik layoqati, pedagogik texnika (nutq, yuz, qo’l-oyoq va gavda harakatlari, mimika, pantomimika, jest) qoidalari chuqur o’zlashtirib olishga erishishlari lozim.
8. O’qituvchi nutq madaniyatiga ega bo’lishi zarur, uning nutqi quyidagi xususiyatlarni o’zida aks ettira olishi kerak:
a) nutqning to’g’riligi;
b) nutqning aniqligi;
v) nutqning ifodaviyligi;
g) nutqning sofligi (uning turli sheva so’zlaridan holi bo’lib, faqat abadiy tilda ifoda etilishi); jargon (muayyan kasb yoki soha mutaxassisliklariga xos so’zlar); varvarizm (muayyan millat tilida bayon etilayotgan nutqda o’zga millatlarga xos so’zlarni noo’rin qo’llanilishi); vulgarizm (haqorat qilish, so’kishda qo’llaniladigan so’zlar) hamda konselyarizm (o’rni bo’lmagan vaziyatlarda rasmiy so’zlardan foydalanish) so’zlardan holi bo’lishi, o’qituvchining nutqi sodda, ravon va tushunarli bo’lishi kerak;
d) nutqning ravonligi;
j) nutqning boyligi (hikmatli so’zlar, ibora va maqollar, matallar hamda ko’chirma gaplardan o’rinli va samarali foydalana olish).
9. O’qituvchi kiyinish madaniyati (sodda, ozoda, bejirim kiyinishi), ta’lim-tarbiya jarayonida o’quvchining diqqatini tez jalb etuvchi turli xil bezaklar (oltin, kumush taqinchoqlar)dan foydalanmasligi, fasl, yosh, gavda tuzilishi, yuz qiyofasi, hatto, soch rangi va turmagiga muvofiq ravishda kiyinishni o’zlashtirishga erishishi.
10. O’qituvchi shaxsiy hayotda pok, atrofdagilarga o’rnak bo’la olishi lozim.
O’qituvchi pedagogik muloqot jarayonining faol ishtirokchisi sifatida o’zida bir qator sifatlarning tarkib topishiga erishishi zarur. Chunonchi, u eng avvalo, mulohazali, bosiq, vaziyatni to’g’ri baholay oladigan, mavjud ziddiyatlarni barataraf etishning uddasidan chiqa olishi zarur. O’quvchi, ota-onalar hamda hamkasblari bilan mulohot jarayonida fikrini aniq va to’la bayon etilishiga ahamiyat qaratishi maqsadga muvofiq. Ular bilan munosabat jarayonida so’zni salbiy holatlar haqidagi dalillarni keltirishdan emas, aksincha, o’quvchi (yoki hamkasbi, ota-onalar)ning muvaffaqiyatlarini e’tirof etishi, ularning yanada boyishiga ishonch bildirishi u bilan tillasha olishiga imkon beradi. Muloqot jarayonida o’qituvchining so’zlaridan suhbatdoshiga nisbatan xayrihohlik, samimiylik, do’stona munosabat sezilib turishi, shuningdek, imkon qadar ko’tarinki kayfiyatda bo’lishi zarur.
O’qituvchi shaxsining mazkur talablarga muvofiq keluvchi qiyofasi uning o’quvchilar, hamkasblar hamda ota-onalar o’rtasida obro’-e’tibor qozonishini ta’minlaydi.

1. Pedagogik mahoratni egallash yo’llari.

O’qituvchi barkamol avlodni tarbiyalash jarayonida ishtirok etar ekan, nafaqat ma’naviy-axloqiy madaniyati bilan atrofdagilarga o’rnak bo’lishi, shu bilan birga, pedagogik mahoratini namoyon eta olishi, yetuk pedagog sifatida malakali kadrlarni tayyorlash ishiga o’zining munosib hissasini qo’shishi zarur.
Pedagogik mahorat – yuksak pedagogik tafakkur, ta’lim-tarbiya jarayoniga ongli, ijodiy yondashuv, metodik bilimlarni samarali qo’llay olish qobiliyati bo’lib, u doimiy ravishda pedagogik bilimlarni oshirib borish, yangiliklardan xabardor bo’lish, ilg’or texnologiyalarni o’zlashtirish asosida tarkib topadi. Yosh, shuningdek, ta’lim muassasasida bir necha yillik mehnat stajiga ega bo’lgan o’qituvchilarning pedagogik mahoratga ega bo’lishlari o’zini kasbiy jihatdan takomillashtirish yo’lida bir qator shartlarga amal qilishi hisobiga ta’minlanadi. Ular quyidagilardan iborat:
1. Mustaqil o’qib-o’rganish (pedagogika fanida ro’y berayotgan yangiliklar haqida ma’lumotlarni beruvchi yangi adabiyotlar, Internet materiallari, vaqtli matbuot sahifalarida chop etilayotgan ma’lumotlar, shuningdek, ilg’or texnologiyalar bilan tanishib borish, ularda ilgari surilayotgan g’oyalarni umumlashtirish, xulosalash asosida mustaqil loyihalarni tayyorlash).
2. Hamkasb tajribali o’qituvchilar faoliyatini o’rganish (ta’lim muassasasidan chetga chiqmagan holda tashkil etilib, vaqt, shuningdek, iqtisodiy nuqtai nazardan samarali sanaladi. Tajribali o’qituvchilar faoliyatini o’rganish ular tomonidan tashkil etilayotgan mashg’ulotlarni kuzatish, tahlil qilish asosida amalga oshiriladi. Bu borada olingan taassurotlarni umumlashtirish asosida xulosa chiqarish maqsadga muvofiqdir).
3. Pedagog xodimlarni qayta tayyorlash va malakasini oshirish kurs (institut)larida kasbiy malakalarini oshirish.
4. Doimiy ravishda ilmiy anjumanlar (nazariy va amaliy konferensiya hamda seminarlar, pedagogik o’qish hamda treninglar)da faol ishtirok etish.
5. Respublika hamda rivojlangan xorijiy mamlakatlarning yetakchi ta’lim muassasalarida ularning ish tajribalarini o’rganish (stajirovka).
Ayni vaqtda respublikada «Ustoz» jamg’armasining homiyligida ta’lim muassasalarining o’qituvchilar rivojlangan xorijiy mamlakatlarda bo’lib, ularning ta’lim tizimi va ish tajribalarni o’rganmoqdalar.
Pedagogik mahoratni egallashda guruhli va ommaviy tadbirlarda ishtirok etish ijobiy natijalar beradi. Binobarin, bunday muhitda o’zaro fikr almashish, shaxsiy mulohazalarni boshqalar tomonidan bildirilayotgan qarashlar bilan taqqoslab, ularning to’g’riligi, haqqoniyligiga ishonch hosil qilish, mavjud bilimlarni yanada boyitish, xato yoki kamchiliklarni aniqlash hamda ularni barataraf etish yo’llarini topish imkoniyati mavjud.
Pedagogik mahoratga ega bo’lish ta’lim-tarbiya samaradorligini ta’minlash garovi bo’libgina qolmay, ayni vaqtda o’qituvchining jamoadagi obro’-e’tiborini ham oshiradi, o’quvchilarga unga nisbatan hurmat yuzaga keladi.
Kasbiy mahoratni oshirish yo’lida amaliy harakatlarni tashkil etish pedagogik faoliyatda yo’l qo’yilgan yoki qo’yilayotgan xatolardan holi bo’lish, o’quvchilar, hamkasblar hamda ota-onalar bilan munosabatda muvaffaqiyatlarga erishish imkoniyatini yaratadi.
O’z davrlarida Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Alisher Navoiy, Yan Amos Komenskiy, Lev Tolstoy, Hamza Hakimzoda Niyoziy, Abdulla Avloniy va boshqalar o’z asarlarida o’qituvchilik kasbi, uning mashaqqatlari, shuningdek, o’qituvchi shaxsida aks etishi zarur bo’lgan sifatlar xususidagi qarashlarni yoritish orqali o’zlari ham pedagogik madaniyatga ega ekanliklarini namoyon etganlar. Binobarin, pedagogik jarayonning mohiyatini anglamagan, bolaga nisbatan chuqur hurmatda bo’lmagan shaxs ta’lim-tarbiya samaradorligi va inson kamolotini ta’minlovchi fikrga ega bo’lmaydi. Ularning pedagogik madaniyatlari negizini bolani tushuna olish, unga insbatan insonparvar munosabatda bo’lish, vaziyatni to’g’ri baholash, yuzaga kelish ehtimoli bo’lgan ziddiyatlarni o’z vaqtida bartaraf etish, pedagogik faoliyatning haqligi, jamiyat taraqqiyoti hamda pedagogik jarayonda o’quvchilar ongiga singdirilayotgan ezgu g’oyalarning hayot mavjudligini ta’minlashda qudratli omil (vosita) ekanligiga ishonch kabilar tashkil etadi.