Mavzu. Shaxs ijtimoiylashuvi va ijtimoiy xulq-atvor (1 ma’ruza) Reja

sotsializatsiya yoki 
ijtimoiylashuv
-inson tomonidan ijtimoiy 
tajribani egallash va hayot-faoliyat jarayonida uni faol tarzda o‘zlashtirish 
jarayonidir
. Sodda til bilan aytganda, ijtimoiylashuv-har bir shaxsning jamiyatga 
qo‗shilishi, uning normalari, talablari, kutishlari va ta‘sirini qabul kilgan holda, har 
bir harakati va muomalasida uni ko‗rsatishi va kerak bo‗lsa, shu ijtimoiy tajribasi 
bilan o‗z navbatida o‗zgalarga ta‘sirini o‗tkaza olishi jarayonidir. 
Ijtimoiylashuv eng avvalo odamlar o‗rtasidagi muloqot va hamkorlikda turli 
faoliyatni amalga oshirish jarayonini nazarda tutadi. Tashqaridan shaxsga 
ko‗rsatilayotgan ta‘sir oddiy, mexaniq tarzda o‗zlashtirilmay, u har bir shaxsning 
ichki ruxiyati, dunyoni aks ettirish xususiyatlari nuqtai nazaridan subyektiv tarzda 
idrok etiladi. Shuning uchun ham bir xil ijtimoiy muhit va bir xil ta‘sirlar odamlar 
tomonidan turlicha harakatlarni keltirib chiqaradi. Masalan, 10-15 ta o‗quvchidan 
iborat akademik litsey o‗quvchilarini olaylik. Ularning bilimni, ilmni idrok 
qilishlari, ulardan ota-onalarining kutishlari, o‗qituvchilarning berayotgan darslari 
va unda yetkazilayotgan ma‘lumotlar, manbalar va boshqa qator omillar bir xilday. 
Lekin baribir ana shu 15 o‗quvchining har biri shu ta‘sirlarni o‗zicha, o‗ziga hos 
tarzda qabul qiladi va bu ularning ishdagi yutuqlari, o‗quv ko‗rsatgichlari va 
iqtidorida aks etadi. Bu o‗sha biz yuqorida ta‘kidlagan ijtimoiylashuv va 
individualizatsiya jarayonlarining o‗zaro bog‗liq va o‗zaro qarama-qarshi 
jarayonlar ekanligidan darak beradi. 
Ijtimoiylashuv jarayonlarining ro‗y beradigan shart-sharoitlarini 
ijtimoiy 
institutlar
deb ataymiz. Bunday institutlarga oiladan boshlab, mahalla, rasmiy 
davlat muassasalari(bog‗cha, maktab, mahsus ta‘lim Uchoklari, oliygoxlar, mehnat 
jamoalari) hamda norasmiy uyushmalar, nodavlat tashkilotlari kiradi. 
Bu institutlar orasida bizning sharoitimizda 
oila va mahallaning
roli o‗ziga 
hosdir. Insondagi dastlabki ijtimoiy tajriba va ijtimoiy xulq elementlari aynan 

---

oilada, 
oilaviy munosabatlar
tizimida shakllanadi. SHuning uchun ham halqimizda 
«Qush uyasida ko‗rganini qiladi» degan maqol bor. Ya‘ni, shaxs sifatlarining 
dastlabki qoliplari oilada olinadi va bu qolip jamiyatdagi boshqa guruhlar ta‘sirida 
saykal topib, takomillashib boradi. Bizning o‗zbekchilik sharoitimizda oila bilan 
bir qatorda 
mahalla
ham muhim tarbiyalovchi-ijtimoiylashtiruvchi rolь o‗ynaydi. 
Shuning uchun bo‗lsa kerak, ba‘zan odamning kaysi mahalladan ekanligini 
surishtirib, keyin xulosa chiqarishadi, ya‘ni mahalla bilan mahallaning ham farqi 
bo‗lib, bu farq odamlar psixologiyasida o‗z aksini topadi. Masalan, bitta 
mahalladan yaxshi kelin chiqsa, aynan shu mahalladan kiz kidirib qolishadi. Ya‘ni, 
shu mahalladagi ijtimoiy muhit kizlarning iboli, aqlli, sarishtali bo‗lib 
yetishishlariga ko‗maqlashgan. Masalan, ayrim mahallalarda sahar turib ko‗cha-
eshiklarni so‗purish odatga aylangan va barcha oilalar shu udumni b o‗zmaydilar. 
SHunga o‗xshash normalar tizimi har bir ko‗cha-mahallaning bir-biridan farqi, 
afzallik va kamchilik tomonlarini belgilaydi, ohirgilar esa shu mahallaga katta 
bo‗layotgan yoshlar ijtimoiylashuvida bevosita ta‘sirini ko‗rsatadi. 
Yana bir muhim ijtimoiylashuv o‗choqlariga 
maktab va boshqa ta’lim 
maskanlari
kiradi. Aynan shu yerda ijtimoiylashuv va tarbiya jarayonlari mahsus 
tarzda uyg‗unlashtiriladi. Bizning ijtimoiy tasavvurlarimiz shundayki, maktabni 
biz ta‘lim oladigan, bola bilimlar tizimini o‗zlashtiradigan maskan sifatida qabul 
qilamiz. Lekin aslida bu yer ijtimoiylashuv tarbiyaviy vositalarda yuz beradigan 
maskandir. Bu yerda biz ataylab tashkil etilgan, ohirgi yillarda joriy etilgan 
«Mahnaviyat darslari», «Etika va psixologiya» kabi tarbiyalovchi fanlarni nazarda 
tutmayapmiz. Gap har bir darsning, umuman maktabdagi shart-sharoitlar, umumiy 
muhitning tarbiyalovchi rolьi xakida. Masalan, dars paytida o‗qituvchi butun 
diqqati bilan yangi darsni tushuntirish bilan ovora deylik. Uning nazarida faqat 
dars, mavzuning mazmuni va undan ko‗zlangan maqsad asosiyday. Lekin, aslida 
ana shu jarayondagi o‗qituvchining o‗zini qanday tutayotganligi, qiyim-boshi, 
mavzuga subyektiv munosabati va qolaversa, butun sinfdagi o‗quvchilarga 
munosabati hamma narsani belgilovchi, ijtimoiy tajriba uchun muhim ahamiyatga 
ega bo‗lgan omildir. Shu nuqtai nazardan o‗quvchilar didi, kutishlari va 
talablariga javob bergan o‗qituvchi bolalar tomonidan tan olinadi, aks holda esa
o‗qituvchining ta‘siri faqat salbiy rezonans beradi. Xuddi shunday har bir sinfda 
shakllangan muhit ham katta rol o‗ynaydi. Ba‘zi sinflarda o‗zaro hamkorlik,
o‗rtoqchilik munosabtlari yaxshi yo‗lga qo‗yilgan, guruhda ijobiy munozaralar va 
bahslar uchun qulay sharoit bor. Bu muhit tabiiy o‗z a‘zolari ijtimoiy xulqini faqat 
ijobiy tomonga yo‗naltirib turadi.
Yana bir muhim ijtimoiylashuv muhiti – bu mehnat jamoalaridir. Bu muhitning 
ahamiyati va o‗ziga hosligi shundaki, bu yerga shaxs odatda ancha aqli pishib 
qolgan, ma‘lum tajribaga ega bo‗lgan, hayot xakidagi tasavvurlari shakllangan 

---

paytda keladi. Qolaversa, egallangan mutahassislik, orttirilgan mehnat malakalari 
va bilimlar ham juda muhim bo‗lib, shu muhitdagi ijtimoiy normalar xarakteriga 
ta‘sir qiladi. Lekin baribir shaxsning kimlar bilan, qanday o‗zaro munosabatlar 
muhiti ta‘sirida ekanligi uning yetuklik davridagi ijtimoiylashuvining muhim 
mezonlaridandir. Shuning uchun ishga kirishdagi asosiy motivlardan biri – o‗sha 
jamoaning qanday ekanligi, bu yerdagi o‗zaro munosabatlar, raxbarning kimligi 
va uning jamoaga munosabati bo‗lib, ko‗pincha oylik-maosh masalasi ana 
shulardan keyin o‗rganiladi. Shuning uchun mehnat jamoalarida yaxshi, sog‗lom 
ma‘naviy muhit, adolat va samimiyatga asoslangan munosabatlar har bir inson 
taqdirida katta rolь o‗ynaydi.
Katta yoshdagi ijtimoiylashuvning
o‗ziga hosligi shundaki, unda 
individualizatsiya jarayoni aniqroq, sezilarliroq kechadi. Chunki katta odam 
nafaqat tashqi ta‘sirlarni o‗zlashtiradi, balki o‗zidagi iqtidor, malakalari bilan 
boshqalarga ham tarbiyaviy ta‘sir, shaxsiy o‗rnak ko‗rsatish imkoniyatiga ega 
bo‗ladi. SHu nuqtai nazaridan, karilikning ijtimoiy mohiyati shundaki, ota-
bobolarimiz, onaxonlarimiz asosan o‗zlaridagi mavjud ijtimoiy tajribani 
boshqalarga(farzandlar, nabiralar, mahalladagi yoshlar va xokazo) uzatish bilan 
sho‗g‗ullanadilar va bu narsa ayniqsa, Sharq xalqlarida juda e‘zozlanadi. SHu 
sababli ham mustaqil yurtimizda qariyalar ehzozlanadi, mahallaning boshqaruv 
rolьi kun sayin oshirilmoqda, oila tarbiyaning bosh o‗chog‗i sifatida davlat 
himoyasida bo‗lib kelmoqda. Bu mustaqil davlat yoshlarida yangicha tafakkur va 
ongning shakllanishiga, yurtga sadokat, vatanparvarlikning rivojiga o‗z hissasini
qo‗shadi. 
Iqtisodiy munosabatlar ham shaxs ongi va uning insoniy xususiyatlari 
shakllanishida katta rolь o‗ynaydi. Masalan, bosqichma-bosqich bozor 
munosabatlariga o‗tayotgan O‗zbekiston sharoitini oladigan bo‗lsak, yangicha 
iqtisodiy o‗zgarishlar, bozor, raqobat, legalizatsiya, liberalizatsiya, ya‘ni 
erkinlashtirish va shunga o‗xshash yangiliklar har bir shaxsning moddiy boyliklar 
va ularga bo‗lgan shaxsiy munosabatlarida aks etib, uning iqtisodiy ongi, tafakkuri 
va iqtisodiy xulqi normalarini belgilaydi.