Mavzu: Uzluksiz ta’limda o‘smirlar ijodiy qobiliyatini rivojlantirishning ijtimoiy psixologik xususiyatlari

Ирсий


Ақлий

Ижтимоий

Тажрибавий






Топқирлиги

Зийраклиги

Ихтирочилиги

Ишчанлиги

Ҳозиржавоблиги

Мантиқийлиги

Соғлом фикрлилиги

Тасаввур

бир бутунлиги

Диққати жамланганлиги

Фикрлаш кенглиги

Хотираси

мустаҳкамлиги

Дунёқараши

Маънавийахлоқи

Эстетикаси

Меҳнат фаолияти

Англанганлиги

Илмийлиги

Ижодий маҳорати

Ўрганиш ҳажми

Zehnlilik

Yosh avlodni kelgusi hayoti uni inson qilib ko‘rsatuvchi ruhiy va ma’naviy jarayonning qay maqsadga yo‘naltirib, kelib chiqadigan muhim vazifalarni bajarishga bog‘liq. Pedagogika fanining maqsadi tarbiyachi - o‘qituvchilarning ongli faoliyatida o‘z oldiga aniq maqsad qo‘yib, uning o‘z ustida ishlashi, intilishi, izlanishi tanlangan vosita va usullarining qo‘llanishi natijasini ko‘ra bilish kabi tarbiyachilik san’atini o‘rgatishga qaratiladi.

Bugungi kunda barkamol avlodni tarbiyalash borasida respublikamiz pedagogika fanining maqsadlari quyidagilar bilan belgilanadi:

• 
  barkamol insonni voyaga yetkazish muammolarini majmuaviy tadqiq etish;
  
• 
  Respublikamizda ta’lim-tarbiya samaradorligini uzluksiz oshirib borish va jahon talablari darajasida taraqqiy etishiga erishish;
  

• 
  umuminsoniy qadriyat va milliy madaniyatning asoslarini e’tiborga olib, ta’lim-tarbiya mazmunini, milliy mafkurani shakllantirib borish imkonini yaratish;
  

• 
  tarbiyashunoslik asoslarini ilg‘or tajribalar asosida boyitib borish va uning yangi shakllarini joriy qilish borasida izlanishlar olib borish;
  

• 
  bo‘lajak o‘qituvchi va tarbiyachilarni barkamol avlodni shakllantirish uchun talab etiladigan bilim va ko‘nikmalar bilan qurollantirish;
  

• 
  uzluksiz ta’lim tizimini yanada rivojlantirish muammolarini hal qilish.
  

Ushbu maqsadlarga erishish borasida quyidagi vazifalarni amalga oshirilishi taqozo etiladi:

- komil inson tarkib toptirishning qonuniyat, qoida va zaruriy sifatlarini aniqlash;

- pedagogika - tarbiyashunoslikdagi ta’lim-tarbiya nazariyasini hozirgi davr xususiy metodikasi bilan uzviylik muammolarini ishlab chiqish va pedagogik texnologiya qonunlariga amal qilish;

- ta’lim-tarbiya nazariyasidagi qoida, qonun, tamoyil, metod va usullarini ta’lim muassasalari amaliy faoliyati bilan bog‘lab, bo‘lajak o‘qituvchilarga o‘rgatish;

- Sharq va g‘arbda xalq yaratgan xalq og‘zaki ijodiyoti, pedagogikasi, mutafakkir, ma’rifatparvar, pedagog va olimlarning tarbiyashunoslikka doir ilg‘or g‘oyalarini o‘rganib, tahlil qilib, komil inson tarbiyalash jarayonini o‘rganish.

Bolalar ijodini o‘rganish metodi – maktab o‘quvchilari ijodini hamda ularning turli tuman ishlarini o‘rganish va tahlil qilish pedagogik tadqiqotning samarali metodalridan biridir. Iqtidorli o‘quvchilar aqliy qobiliyatlari, olijanob axloqiy qiyofalari, estetik didlari, sinchkovliklari va qiziquvchanliklari bilan ajralib turadi. Ta’lim qonunida va milliy dasturida pedagogika fani bolalar ijodining manbalari va faktorlarini chuqur bilishga hamda ularni yanada taraqqiy ettirish va takomillashtirishning to‘g‘ri yo‘llarini ko‘rsatib berishga qaratilgan.

Statistika ma’lumotlarini analiz va sintez qilish metodi – pedagogik tadqiqot kerakli statistika ma’lumotlarini ma’lum bir maqsad bilan sistemali o‘rganish mustaqil o‘zbekistonda fan madaniyat, ta’lim-tarbiyani taraqqiy etishiga salmoqli hissa qo‘shadi.

Anketalar metodi – o‘quvchilardan so‘rash usuli bo‘lib, u o‘quvchilar jamoasining ma’lumotlari to‘g‘risidagi kerakli ma’lumotlarni olish uchun ularning fikrlari va qarashlarini aniqlash uchun va kasbga yo‘llashni belgilash uchun maxsus formada ishlangan bo‘lmog‘i lozim. Anketada ko‘zlangan maqsadga muvofiq savollari bo‘lib, ularni javoblaridan pedagogik natijalar kelib chiqmog‘i lozim.

Hisoblash matematikasi va kibernetika metodlari – hozirgi zamon sanoat ishlab chiqarishi fani va texnikasining talab hamda manfaatlari turmushda sinalgan texnika vositalarini, hisoblash matematikasi va kibernetika usullarini maktab ishida va pedagogikada qo‘llanilishini talab qiladi. Pedagogika kibernetika o‘quv protsessini o‘qitish, bilim berish jarayonini boshqarishning alohida formasi sifatida o‘ziga xos xususiyatga ega. Shuning uchun pedagogik jarayon bilan ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish o‘rtasida katta farq bor. Pedagogik tadqiqotlardan kino ovoz texnikasi, foto, televidenie singari texnika vositalaridan ham keng foydalaniladi. Ular o‘quvchilarning bilish faoliyatini aktivlashtirishga yordam beradi. Bolalar uchun qo‘shimcha rag‘batlantirish omillarini hosil qiladi. Bular o‘qituvchilar mehnatini ma’lum maqsadda yengillashtiradi. Ko‘rsatilgan vositalarning xar biri bolalarning yoshini, o‘quv fani va pedagogik jarayon mukammallashtiradi.
<sup>II BOBYoshlarni inteleknyal salohiyatini rivojlantirishda qobiliyat va iste’dodning o‘rni

2.1 O‘smirlarning intelektual saloxiyatini rivojlanishida kobiliyat va istedodning o‘rni.

O‘smilarning intellektual salohiyatini rivojlanishida ularning tug‘ma qobiliyat va iste’dodining o‘rni muhim ahamiyatga ega. Tug‘ma qobiliyatga ega bo‘lgan yoshlarimiz kattalarning har bir ta’limiy, tarbiyaviy va kasbiy ta’limotlarini tez ilg‘ab oladilar va tez o‘zlashtirib hayotga tadbiq eta oladilar. Lekin bu qobiliyat va iste’dod, barcha yoshlarimizga tug‘ma talant nasib etavermaydi. Shunday ekan, qobiliyatni shakllantirib borish, yoshlarning iste’dodini oshirib borish birinchi navbatda pedagoglarimizga va keng jamoatchilik zimmasiga ya’ni oila, mahalla, o‘quv muassasalari va korxona, tashkilot, ustaxona boshqaruvchilari zimmasiga tushadi.Iste’dod tushunchasining asosiy mazmuni “qobiliyat» degan tushunchani ham anglatadi. Bizningcha, amaliyotda qo‘llaniladigan «qobiliyat» tushunchasi uchta asosiy qismga ega.

Birinchidan, qobiliyat psixologik o‘ziga xos alohida xususiyatlarga ega bo‘lib, bir odamni boshqasidan farqlaydigan qobiliyat tushuniladi, barcha odamlar xos bo‘lgan qobiliyat haqida gap ketganda hech kim bu iborani ishlatmaydi. “Qobiliyat” so‘zi marksizm-leninizm asoschilari bashora qilganidek bu - «Har kim qobiliyatiga yarasha» degan shiorda qo‘llanilgan, xolos.

Ikkinchidan, qobiliyat iborasi umuman olganda odamdagi o‘ziga xos har qanday turli xususiyatlarni anglatmay, balki faqat turli faoliyatlarni bajarishda erishgan muvaffaqiyatiga bog‘liq bo‘lgan shaxsga nisbatan qo‘llaniladi. Masalan, ba’zi odamlar shubhasiz o‘ziga xos fazilatlarga ega: jizzakilik, lanjlik, yalqovlik kabi hususiyatlarni odatda qobiliyat deb bo‘lmaydi, chunki har qanday faoliyatda ham har doim muvaffaqiyatga erishish mumkin emas.

Uchinchidan, «qobiliyat» tushunchasi ayrim shaxslarda, ya’ni uning bilimi yoki bilarmonligiga qarab belgilanmaydi. Ko‘pincha, pedagog o‘quvchining faoliyatidan uncha qoniqmasada, lekin shunga qaramay yaxshi o‘zlashtirolmayotgan bola boshqa o‘rtoqlaridan ortda qolmay fanlarni yaxshi o‘zlashtirishga harakat qilishi bilan o‘qituvchini xursand qiladi. Pedagog o‘zining noroziligini o‘quvchi bilan yetarlicha shug‘ullanamasligini asoslab: o‘quvchining «qobiliyatiga e’tibor berib», o‘quvchi bilan ko‘proq shug‘ullansa bilimni yaxshi o‘zlashtira olish qobiliyati bor degan xulosa keladi.

Har qanday o‘smirni faoliyati va bilimdonligi asosida tashkiliy ishga nomzodlikka ko‘rsatib va bu ko‘rsatishni «yaxshi tashkiliy qobiliyat» bilan asoslashadi, albatta, «tashkiliy qobiliyat»ga ega bo‘lish bu – «tashkiliy mahorat va bilarmonlik»ka ega degani emas ekanligi haqida o‘ylashmaydi. Balki aksincha bo‘lib chiqishi ham mumkin: hali tajribaga ega bo‘lmagan yosh xodimni «tashkiliy qobiliyati»ni asoslab nomzodlikka ko‘rsatishganda balki u hali shu davrda yetarli malaka va tajribaga ega bo‘lmasligi mumkin-u, lekin o‘zining bilimdonlik qobiliyati tufayli tez orada malaka va tajriba orttirib, muvaffaqiyatga erishishi ham mumkin. Yuqoridagi misollardan kelib chiqib, hayotda qobiliyat tushunchasi ostida odatda mavjud bo‘lgan bilim, mahorat va malakadan iborat bo‘lgan, lekin, bu bilim va mahoratlarga tez va oson erishishni anglatadigan o‘ziga xos hususiyatlar ko‘zda tutiladi. Biz qobiliyatni shaxsni tabiiy imkoniyatlari deb tushunishimiz mumkin emas, chunki, qobiliyatni biz « har bir insonning o‘ziga xos psixologik hususiyatlari» deb aniqladik, shuning uchun bu har qanday shaxsda mavjud bo‘lgan tabiiy xususiyat deb xulosa chiqarish aslo mumkin emas. Tabiiy bo‘lib faqat anatomo-fiziologik hususiyatlar, ya’ni qobiliyatning rivoji asosida yotgan iste’dod bo‘lishi mumkin, qobiliyatning o‘zi ham doimiy rivojlanish natijasida paydo bo‘ladi.

Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, qobiliyat tushunchasini insonning tabiiy xususiyati deb qabul qilmay, biroq biz ko‘p hollarda qobiliyat rivoji asosida ba’zi insonlarda tabiiy hususiyat, ya’ni iste’dod ham mavjudligini ko‘rishimiz mumkin.Ba’zida «haqiqiy», «tabiiy», «tabiatdan berilgan» va shunga o‘xshash so‘zlar bilan aytilganda - «tabiiy» tushunchasi, - qobiliyat tushunchasi bilan amaliy tahlilda bir-biriga bog‘liq. Ko‘p hollarda biz tabiiylikni iste’dod rivoji asosida yotgan qobiliyatni tushunamiz. Balki kimdir biror joyda amaliy so‘z ishlatishda, u yoki boshqa biror narsani - tabiiy xususiyatni qobiliyat deb ta’kidlashi mumkindir. Go‘dak tug‘ilgan vaqtda mavjud bo‘lgan «garmonik his» yoki «musiqaga bo‘lgan tuyg‘u» haqida o‘ylash dargumon. Ehtimol, har qanday idrokli inson, tug‘ilgan daqiqadan boshlab, muzikaga bo‘lgan tuyg‘u yoki o‘zaro his-tuyg‘uning rivoji asosida faqat iste’dod nishonalari, qiziqish yoki shunga o‘xshash tuyg‘u mavjud deb o‘ylash mumkin. Shuni alohida ta’kidlashimiz kerakki, tabiiy iste’dod nishonalari haqida gap ketganda, biz hali meros bo‘lib qolgan iste’dod nishonalari haqida so‘zlaganimiz yo‘q. Bu ikki tushunchani bir-biriga tenglashtirishdagi yakuniy xulosa xatto haddan tashqari keng tarqalgan. «Tabiiy» tushunchasi bilan «meros bo‘lib qolgan» tushunchasi bir xil ma’noni anglatishi tahmin qilinishi, albatta, noto‘g‘ri. Chunki bola tug‘ilishdan oldin ona qornida rivojlanadi. «Meros» va «meros bo‘lib qolgan» tushunchalari, psixologik adabiyotda, faqat ko‘rsatilgan b ajdodlari belgisi meros bo‘lib qolgan deb o‘ylasakda, o‘shanda ham, tarbiya va o‘qitishning to‘g‘ri natijasi emasligini ko‘rsatmoqchi bo‘lishsa ham, yoki, ba’zi organizmning fiziologik yoki biologik hususiyatlari bu belgi bilan jamlanishini tahmin qilishga haqiqiy asos bo‘ladi. «Meros bo‘lib qolgan» tushunchasi, shunday qilib, nafaqat «tabiiy» so‘zini, balki «biologik», «fiziologik» va shunga o‘xshash so‘zlarning sinonimidir.

Bunday turdagi terminologiyaning to‘g‘ri va aniq emasligi asosiy ma’noni bildiradi. «Meros bo‘lib qolgan» termini daliliy aniq tushunchasiga ega, shuning uchun ham bu terminni katta ehtiyotkorlik bilan, faqat aynan shunday tushunchani keltirish mumkin bo‘lgan jiddiy asoslar bor joyda qo‘llaniladi. Ta’kidlash lozimki, qobiliyat o‘zining mavjudligi bilan dinamik tushunchadir. Qobiliyat faqat harakatda, faqat rivojlanishda paydo bo‘ladi. Psixologik jihatdan qobiliyat haqida, o‘zining rivojlanishdan oldin mavjud bo‘lganligidek, hamda qobiliyat o‘zining to‘la rivojiga yetib, o‘zining rivojlanishi to‘xtashi haqida so‘zlash aslo mumkin emas. Chunki qobiliyat doimiy rivojlanishda bo‘lishi kerak. Qobiliyat faqat rivojlanishda mavjud deb, biz bu rivojlanishni u yoki boshqa amaliy yoki nazariy faoliyat jarayonida amalga oshishini nazardan chetda qoldirshimiz mumkin emas, albatta. Bundan xulosa qilinadiki, qobiliyat aniq faoliyatdan tashqarida paydo bo‘lmaydi. Faqat uni psixologik tahlil yo‘li bilan biz ularni bir- biridan ajrata olamiz. Qobiliyatni aniq faoliyat boshlanishidan oldin mavjud va faqat uning yakunida qo‘llaniladi degan xulosaga kelish aslo mumkin emas. Go‘dakda absolyut eshitish qobiliyati tovush balandligini bilish birinchi bor dunyoga kelishidan oldin mavjud emas. Ungacha faqatgina anatomo-fiziologik haqiqatdek iste’dod nishonasi mavjud bo‘lgan. Gap qobiliyat faoliyatda namoyon bo‘lishida emas, balki ularning shu faoliyatda yaratilishidadir. Qobiliyatning rivojlanishi, umuman har qanday rivojlanish ham to‘g‘ri o‘tmaydi: uning harakat kuchi ziddiyatlikning kurashidir, shuning uchun rivojlanishning har xil bosqichida qobiliyat va qiziqishlar o‘rtasida ziddiyatlar bo‘lishi mumkin. Lekin, bo‘lishi mumkin bo‘lgan bunday ziddiyatlarni tan olish, qiziqishlarning paydo bo‘lishi va rivojlanishi qobiliyatdan mustaqil yoki aksincha, qobiliyat – qiziqishlardan aslo paydo bo‘lmaydi.

Yuqorida ta’kidlab o‘tkanimizdek, qobiliyat deb faqatgina u yoki boshqa faoliyatning bajarilishida muvaffaqiyatga erishishdan iborat bo‘lishdangina emas, balki o‘ziga xos psixologik qobiliyatni tan olish kerak. Biroq, to‘g‘ridan-to‘g‘ri qandaydir faoliyatning muvaffaqiyatli bajarilish imkonini aniqlaydigan, o‘zgacha bo‘lgan qobiliyat emas, balki faqat bu shaxsda mavjud bo‘lgan qobiliyatning o‘ziga xos birligidir.

Qobiliyat - odam psixikasining eng muhim hususiyatlaridan biri bo‘lib, bu xususiyatlarni xaddan tashqari keng to‘ldirish imkoni oqibatida qandaydir bir qobiliyatning nisbiy zaifligi hattoki shunday bu qobiliyat bilan hammasidan ko‘ra bir-biri bilan chambarchas bog‘liq faoliyatning muvaffaqiyatli bajarish imkoni aslo yo‘q emas. Bir shaxsda qobiliyatning yetishmasligi keng rivojlangan boshqa bir shaxs bilan o‘rtalarida juda katta chegara qoplangan bo‘lishi mumkin.

Aynan chegaraning qoplashning imkoniyati har hil: masalan, musiqiy iste’dod va musiqaga yoki biror bir shunga o‘xshash sohaga bo‘lgan qobiliyat bilan bog‘langan faoliyat iste’dod bo‘lmasa har qanday urunishlar oqibatda omadsizlikka olib kelishi muqarrar.

Bu fikrni tasdiqlab berishimiz uchun juda oddiy bir misol keltirib beramiz. O‘ziga xos musiqaga qobiliyati bo‘lib, bu qobiliyatga ega shaxsning alohida bo‘lgan ovozining balandligini ma’lum boshqa bir ovoz bilan tenglashtirmay to‘liq eshitish bo‘ladi. Absolyut eshitishda «tabiiy qobiliyatning» aniq ko‘rinib turgan misolni ko‘rishga jiddiy asoslar, ya’ni qobiliyat asosida yotgan tabiiy iste’dod nishonalari borligidadir. Lekin, absolyut eshitishga ega bo‘lmaganlarda alohida bo‘lgan ovozlarning balandligini bilishini ishlab chiqarsa bo‘ladi. Bu, absolyut eshitish bularda yaratiladi degani, lekin, absolyut eshitishning yo‘qligi, boshqa qobiliyatlarga tayangan holda – nisbiy eshitish, tembr eshitish va shunga o‘xshashlar, boshqa holatlarda absolyut eshitish asosida amalga oshadigan mahoratni ishlab chiqarish deganidir. Nomlanayotgan "absolyutlakab" eshitishda butunlay turlicha buladi, birok amaliy natijalar ba’zi bir xollarda butunlay bir xil bulishi ham mumkin. Tovushlar blandligini bilishning psixik mexanizmlari haqiqiy absolyut eshitishda va maxsus ishlab chikilgan.

Keyin, alohida bo‘lgan qobiliyat nafaqat birga va bir- biriga bog‘liq bo‘lmasdan mavjudligini esda tutish kerak. Har bir qobiliyat boshqa qobiliyatlarning borligi va toifasining rivojlanishiga bog‘liq holda o‘zgaradi, o‘zga sifatli xarakterga ega bo‘ladi. Bu mulohazalardan kelib chiqib, alohida bo‘lgan qobiliyatlardan bu insonning u yoki bu boshqa faoliyatni muvaffaqiyatli bajarish imkoni haqidagi savolga to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘taolmaymiz. Bu o‘tish faqat boshqa, yanada sintetik tushuncha orqali amalga oshishi mumkin. Bu shunday tushuncha bo‘lib, qobiliyatlarning o‘ziga xos sifatli birligi bo‘lib tushuniladigan, u yoki bu boshqa faoliyatning bajarilishida katta yoki kichik muvaffaqiyatga erishish imkoniyatiga bog‘liq «iste’dod» hisoblanadi.«Iste’dod» va «qobiliyat» o‘ziga xos tushunchalarga ega, ulardagi inson hususiyatlari har qanday amaliy faoliyat taqdim etayotgan talablar nuqtai nazaridan ko‘riladi. Shuning uchun iste’dod haqida ham umuman gapirish mumkin. Iste’dod shaxsning faqatgina nimagadir, qandaydir faoliyatiga nisbatan aytiladi. Bu «umumiy iste’dod» haqidagi savolni ko‘rib chiqilishida hususan muhim ahamiyatga ega.Aynan "iqtidorlik" tushunchasining ichida zaruriy shart sifatida muayyan amaliy faoliyatdan iborat bo‘lgan o‘zaro bog‘liqlik ushbu tushunchaning tarixiy xarakterini belgilab beradi. «Iste’dod» tushunchasi biologik xususiyat deb qaralganda o‘z mazmunini yo‘qotadi. Iste’dod - anglashimizcha, bu har qanday u yoki bu boshqa faoliyat turlariga kiritilishi va shubhasiz har bir muayyan faoliyatning «muvaffaqiyatli» bajarilishiga jiddiy ravishda bog‘liqligidir.

Iqtidorlilikning u yoki bu boshqa maxsus ko‘rinishlardagi tushunchalarning mazmuni xam ahamiyatli tarzda o‘zgarishga yuz tutadi, bu albatta tegishli faoliyatning ushbu davrda va ushbu jamiyat formatsiyasining "muvoffaqiyatli" bajarilish kriteriyalarining qanaqaligiga bog‘liq, albatta. «Musiqiy iste’dod» tushunchasi albatta, biz uchun jiddiy ravishda boshqa mazmunga ega, bir ovozli musiqadan boshqa musiqani bilmaydigan xalqlar ham bo‘lishi mumkin. Musiqaning tarixiy rivojlanishi musiqiy iste’dodning o‘zgarishiga ham olib keladi. Shunday qilib, «iste’dod» tushunchasi aniq, tarixiy rivojlanayotgan ijtimoiy mehnat amaliyoti uslubi bilan o‘zaro bog‘lanmasa xech qanday ahamiyatga ega emas.Yana bir muhim tomonini belgilab qo‘yamiz. Iste’doddan faoliyat muvaffaqiyatli bajarilishi emas, balki, faqat bu muvaffaqiyatga erishish imkoniga bog‘liq. Savolning psixologik tomondan chegaralangan taqdirda ham, biz aytishimiz kerakki, har qanday faoliyatni muvaffaqiyatli bajarilishi uchun nafaqat iste’dod, ya’ni qobiliyatning muvofiq birligi, balki zarur mahorat va bilarmonlik ham talab qilinadi.

Quyidagi ikkita holat o‘rtasida katta farq mavjud "O‘smir o‘zining iqtidorligi bilan bunday faoliyat turlarini muvaffaqiyatli bajarish imkoniyatiga ega" va " O‘smir o‘zining iqtidorligi bilan bunday faoliyat turlariga moslashgan"ligidir. Iqtidorlik faoliyat tanlovini aniqlab beruvchi yagona faktor hisoblanmaydi, shuningdek u faoliyatning bajarilish muvoffakiyatini aniqlab beruvchi yagona faktor bo‘lib ham hisoblanmaydi.

Maxsus qobiliyat (lotinchadan specialis - o‘zgacha) – shaxsning ma’lum turdagi faoliyatning muvaffaqiyatli bajarilgan imkonlari bo‘lgan psixologik holatning o‘ziga xosligi (musiqiy, sahnaga oid, adabiy) va shu kabilar. Ularning rivoji iste’dodga munosib bo‘lib, masalan, musiqiy xotira - qobiliyatga tayanadi.

Voyaga yetish ya’ni yoshga oid shakllanish davri davomida maxsus qobiliyatning rivojishining eng qulay davri hisoblanadi. Katta ahamiyatga ega bo‘lgan iste’dod anatomik - fiziologik asosda yetarli darajada farqlanishi mumkin bo‘lgan maxsus qobiliyatning tuzilishi hisoblanadi. Shunday qilib, maxsus qobiliyat ma’lum darajasi (matematik, badiiy va h.k.) har qanday sog‘lom bolada shakllangan bo‘ladi. Shu bilan, maxsus tashkil qilingan o‘qitish sharoitida bolaning qobiliyatini yo‘naltirish rivojishida aniq xulosalar mavjud.

Biologik rivojlanishning ma’lum darajadagi bosqichda ro‘yobga chiqqan psixikani o‘zi ularning mavjudlik sharoitlariga organizmlarning qiyinchilik bilan moslashishini ta’minlab uning omillaridan biri sifatida bo‘lib turadi. Psixika odamga o‘tib yangi sifatli ijtimoiy-tarixiy qonuniylikga bog‘langan tuzilmaga ega bo‘ladi. Faoliyat darajasida muntazamlikni saqlashda yetakchilik qilib, psixika faolligini namoyon bo‘lishining oliy asosi bo‘lib hizmat qiladigan shaxs tuziladi. Qobiliyat deb biz o‘ziga xos psixologik hususiyatni ataymiz, tug‘ma hususiyatlar esa faqat anatomo-fizeologik bo‘lishi mumkin. Shuning uchun ilmiy tahlilda tug‘ma qobiliyat haqida so‘zlash mumkin emas. Tabiiy bo‘lib faqat iste’dod, ya’ni anatomo-fiziologik rivojlanish asosida yotgan o‘ziga xos hususiyatida, qobiliyatlarning o‘zi esa har doim rivojlanish natijasi o‘quv va tarbiya jarayonida birinchi navbatda amalga oshadi.

Masalan, inson asliga muvofiq bo‘lgan ma’no so‘zida «tabiatdan berilgan» qobiliyatiga ega bo‘lishi mumkin emas, balki uning faqat «tabiatdan berilgan» rivojiga bo‘lgan nishonalarga ega bo‘lishi mumkin. “Tabiiy qobiliyat” haqida gapirib, biz har doim qobiliyatlarning o‘z tabiiyligini emas, balki ularning nishonalarini rivojlanish asosida bo‘lganini nazarda tutishimiz kerak.

Qobiliyat faqat harakatda, rivojlanishda mavjud. Bu rivojlanish faqat u yoki boshqa aniq faoliyat jarayonida amalga oshadi. Bu insonning aniq faoliyatisiz qobiliyat mavjud emasligini ko‘rsatadi.

Har qanday qobiliyatni zaruriyat bilan talab qiladigan, usiz amalga oshmaydigan faoliyat jarayonida rivojlanib paydo bo‘ladi. Bolaning oldiga uning yordamisiz yechiladigan masalalar qo‘yib qandaydir ma’lum qobiliyatni hech qachon tarbiyalab bo‘lmaydi. Masalan, o‘smirlar o‘z qobiliyatlarini shart sharoitlarga ko‘ra rivojlantirilishiva aksincha bo‘lishi xam mumkin Yaxshi qobiliyatlarning ko‘rsatkichlardan biri deb erta namoyon bo‘lgan qobiliyatni tan olinadi, biroq, lekin erta namoyon bo‘lgan qobiliyatning yo‘qligi qaysidir me’yorda zaiflik ko‘rsatkichi yoki ayniqsa munosib qobiliyatni yo‘q deb hisoblash mumkin emas.

Birinchidan, erta namoyon bo‘lgan qobiliyatlar imkoni nafaqat o‘smirning iste’dodiga bog‘liq, balki uning hayotidagi birinchi yillari o‘tgan tarbiyaviy sharoitga ham bog‘liqdir. Juda erta namoyon bo‘lgan har qanday qobiliyatlar kuzatilayotgan hamma holatlarda ham, bu qobiliyatning rivojlanishida ota-ona yoki boshqa kimsalarning o‘rni yoki to‘g‘ri (tartibli bo‘lmasa xam) tashvishlari, yoki, hech bo‘lmaganda, bolani mana shu qobiliyat rivojlanishi mumkin bo‘lgan faoliyat bilan shug‘ullanishiga yo‘naltiradigan sharoitning yaratib berishga ham bog‘liq. mavjud. Bu sharoitlarning yo‘qligida qobiliyat namoyon bo‘la olmaydi.

Ikkinchidan, ko‘p bolalarda qobiliyat ilk bor faqat doimiy shug‘ullanish natijasida rivojlana boshlaydi va bu aslo qobiliyatning zaifligini ko‘rsatmaydi, aksincha, ba’zi bolalarda mazkur soha bo‘yicha mislsiz iste’dodga ega ekanligi keyinroq namoyon bo‘lishi mumkin.

Yuqoridagilardan kelib chiqib, o‘smir qobiliyatini har qanday holatda tarbiyalab o‘stirishda, avval pedagogik-psixologik xulosa chiqarmasdan turib, salbiy xulosaga kelish mumkin emas.

Har bir o‘smirga, uning shaxs xususiyatidan kelib chiqib, uning tarbiyaviy jarayoniga biror psixologik yoki pedagogik uslubni qo‘llash murakkab jarayondir. Lekin bu davr talabidir.

Muayyan takomillashgan pedagogik yoki psixologik uslubni qidirib, uni mantiqiy-nazariy jihatdan to‘liq anglab olish va amaliyotga qo‘llashgacha bo‘lgan murakkab jarayonga qaraganda – jarayonning o‘zini loyihalashtirish eng qulay va samarador uslubdir. Shu o‘rinda ta’kidlash lozimki, tarbiyaning hech bir uslubiyotini – tarbiyalanuvchilarga hech qachon bir xilda qo‘llab bo‘lmaydi. Ya’ni har bir o‘smirga individual yondoshish kerak.

O‘smirlarga yo‘naltirilgan tarbiya tizimi o‘qituvchidan tarbiya uslubiyotlariga alohida munosabat bilan yondoshishni, uslubiyotni hamda mavjud holatni to‘liq o‘rganishni, jarayonga ijodiy muhitni olib kirishni taqozo etadi. Bunga asosiy sabab:

- tarbiya jarayonida to‘liq muvaffaqiyatga erishish yoki muvaffaqiyatsizlik tahdidining mavjudligi;

- o‘smir to‘qnashadigan va ba’zan ko‘p yillar davomida muvaffaqiyatli yoki muvaffaqiyatsiz kurashadigan hayotiy holatlardan biri – bu fikrining o‘ylaganidek ro‘yobga chiqmasligini anglashi;

- o‘smirlar ko‘pincha o‘zining dunyoqarashi, tasavvurining qanday darajada kengligidan kelib chiqib, fikrlaydi hamda bu fikrlashni mavjudlikning ijobiy, yoki salbiy holatlari bilan bog‘lab tahlil qila olmasligidir.

O‘smirning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish va tarbiyaviy jarayonini shakllantirishda quyidagi holatlar e’tiborga olinishi maqsadka muvofikdir.:

1. Tarbiya jarayoni maksimal darajada texnokratik bo‘lishi kerak. Buning uchun esa psixologik hamda pedagogik texnologiyalarni amaliyotga joriy etish kerak;

2. Tarbiyaviy jarayonga singdirilishi ko‘zda tutilayotgan tegishli texnologiyalani ilmiy asoslash va ishlab chiqish lozim;

3. Tarbiyaviy jarayonining dastlabki holatda ijtimoiy-psixologik muhitni aniq tahlil qilish hamda taktik jarayonni mukammal ishlab chiqish kerak.

O‘smir shaxsining shakllanish jarayoniga – jamiyatda qabul qilingan ahloq normalari, hulq normalari, ma’naviy-ma’rifiy qadriyatlarni singdirish texnologiyalarini yaratish ko‘pgina jihatdan yakuniy natijani ta’minlashga xizmat qiladi.</sup>

1. 
   ^{Boshlang‘ich jamoalashuv yoki moslashuv bosqichi. Bunda o‘smir tomonidan ijtimoiy tajriba o‘zlashtiriladi, moslashtiriladi va qabul qilinadi.}
   
2. 
   ^{Individuallashuv bosqichi. Bunda o‘smirda o‘zini boshqalardan ajratish istagi, jamoat xulq normalariga nisbatan ijobiy hamda tanqidiy fikrlash paydo bo‘ladi.}
   
3. 
   ^{Integratsion bosqich. O‘smir jamiyatda o‘zi o‘rnini topish, jamiyat hayotiga kirishish, atrofdagilarga ijobiy tomondan tanilish, faoliyatda o‘zini ijobiy tarafdan ko‘rsatish harakatiga tushadi, ya’ni shaxs sifatida o‘zini tanitish istagi birinchi o‘ringa chiqadi.}
   

^{Shu o‘rinda ta’kidlash lozimki, agar shaxsning harakatlari biror ijtimoiy guruh yoki jamiyat tomonidan qabul qilinsa, integratsion bosqich muvoffaqiyatli o‘tadi. Mabodo buning aksi bo‘lsa, quyidagi holatlar kelib chiqadi:}

• 
  ^{o‘smirda norozichilik kayfiyati paydo bo‘lib, tushkunlik holatiga tushadi;}
  
• 
  ^{o‘zi harakatlarini tahlil qilib, o‘zini o‘zgartirishga harakat qiladi;}
  
• 
  ^{o‘smir o‘zida tashkilotchilik, yetakchilik, o‘zini ko‘rsatish kabi hislatlarni jilovlab, mavjud muhitga moslashish harakatiga tushadi.}
  
1. 
   ^{Ijtimoiy faoliyat bosqichi. Bu bosqich inson balog‘atga yetgan davrdan boshlab, hayotining ohirigacha davom etadi. Shaxsning o‘zini-o‘zi tarbiyalash jarayoni mehnat bosqichida tashqi va ichki omillar ta’sirida shakllanib boradi. Bunda mehnat jamoasidagi ijtimoiy-psixologik muhit katta ahamiyatga ega.}
   

<sup>Yuqorida tarbiyaviy jarayoniga bevosita ta’sir ko‘rsatuvchi barcha omillarni qarab chiqdik. Tabiiyki, tarbiya jarayoniga bunday texnologik yondoshuv o‘ziga xos savollarni keltirib chiqarishi mumkin.

Jumladan, texnologik asosda uzluksiz ta’lim tizimida o‘smirlarning tarbiyaviy jarayonini qanday tashkil etish kerak q – degan savol yuzaga kelishi muqarrardir. Bu savolga javob berish uchun quyidagi ishlarni amalga oshirish lozim:

A) o‘smirlarining ma’lumotlar bazasini yaratish. Ma’lumotlar bazasi o‘smir shaxsiga tegishli barcha ma’lumotlarni qamrab olishi kerak.

B)uzluksiz ta’lim tizimidagi ( umumiy o‘rta ta’lim, o‘rta maxsus kasb xunarta’limi tizimi)dagi ijtimoiy muhitning aniq tahlilini amalga oshirish. Aynan muhit qanday darajada ekanligi o‘smir tarbiyasiga, uning shaxsining shakllanishiga ijobiy yoki salbiy ta’sir ko‘rsatadimi, Bu jarayon o‘smirlar ijodiy qobiliyatlarini rivojlanishiga ta’siri va ularning iqtidorini takomillashtirish imkoniyatlarini yaratish darajalarini o‘rganish va taxlil qilish maqsadga muvofik ekanligini ko‘rsatadi Muhit tahlili quyidagi ko‘rinishda amalga oshirilishi kerak:

- mavjud ijtimoiy muhitning asl holatini aniqlash;</sup>

• 
  ^{Pedagog murabbiy-va fan o‘qituvchilarning ijtimoiy muhitga munosabatini aniqlash;}
  
• 
  ^{o‘smirlarning ijtimoiy muhitga, pedagogik rahbariyati olib borayotgan faoliyatga munosabatini aniqlash;}
  
• 
  ^{o‘smirlar orasidagi ijtimoiy fikrni aniqlash;}
  
• 
  ^{yuzaga kelayotgan va yechimini kutayotgan muammolarni aniqlash.}
  

^{V)Tarbiyaviy jarayonning aniq reja va dasturini ishlab chiqish. Muhit tahlili asosida mazkur reja va dasturda 1-navbatda bajarilishi kerak bo‘lgan dolzarb ishlarni belgilab olish kerak. Bunda quyidagilar aniq ko‘rsatilishi lozim:}

• 
  ^{ta’lim tizimidaning bosqichlari orasidagi tarbiyaviy uzviylikni amalga oshiradigan tarbiyaviy ishlar;}
  
• 
  ^{o‘smirlar uyida amalga oshiriladigan tarbiyaviy ishlar;}
  
• 
  ^{jamoat tashkilaotlari, turli jamg‘armalar va homiy tashkilotlar bilan amalga oshiriladigan ishlar;}
  
• 
  ^{maktablar, KXK va AK.litseylardao‘tkaziladigan tadbirlar;}
  
• 
  ^{o‘smirlar o‘zini-o‘zi boshqaruvi amalga oshiradigan ishlar;}
  
• 
  ^{o‘smirlarda g‘oyaviy immunitetni shakllantirish ishlari;}
  
• 
  ^{salbiy oqimlar, zararli g‘oyalarga qarshi kurash muhitni shakllantirish.}
  

<sup>G)Tarbiyaviy jarayonning monitoringini yaratish. Amalga oshiriladigan barcha ishlarning yagona monitoringini shakllantirish orqali, jarayonni bevosita kuzatish imkoni yuzaga keladi. Bundan tashqari jarayonning borishini tahlil qilish mumkin.

D) O‘smirlarda g‘oyaviy immunitetni shakllantirish va ta’lim tarbiyani olib borish jarayonida joylarda mafkurviy kurash muhitini yuzaga keltirish. Jamiyat hayotiga va uning rivojlanishiga tahdid soluvchi har xil oqimlar, zararli g‘oyalarga qarshi immunitetni shakllantirish, har xil yot mafkuraga qarshi kurash muhitini yaratish – uzluksiz ta’limtizimi oldidagi o‘ta dolzarb vazifadir. Bu vazifalarni amalga oshirishda jamiyat talabidan kelib chiqib, psixologik va pedagogik texnologiyalarni jarayonga qo‘llash lozim. Bundan tashqari quyidagi ishlarning sifatini ta’minlash lozim:</sup>

• 
  ^{o‘smirlar bilan individual faoliyat olib borish;}
  
• 
  ^{tushintiruv va targ‘ibot ishlarida yangi texnologiyalarni qo‘llash;}
  
• 
  ^{ijtimoiy o‘zgarishlar mohiyatini o‘smirlar ongiga aniq yetkazish;}
  
• 
  ^{auditoriyadan tashqari tarbiya ishlarini takomillashtirish;}
  
• 
  ^{mustaqil fikrlash jarayonini rivojlantirish;}
  

^{o‘smirlarning bo‘sh vaqtini maqsadli rejalashtirish.
2.2 Intelektual ijodiy saloxiyatni rivojlantirishning psixologik mexanizmlari.}

Yoshlarni intellektual ijodiy salohiyatini rivojlantirishda tarbiyaning ahamiyati muhim rol o‘ynaydi. Intellektual ijodiy salohiyatni oshirish uchun tarbiya jarayonining mohiyati shu jarayon uchun xarakterli bo‘lgan va muayyan qonuniyatlarda namoyon bo‘ladigan ichki aloqa va munosabatlarni aks ettiradi. Yoshlarning intellektual ijodiy salohiyatini rivojlantirish jarayonida o‘quvchilarda jamiyatga naf keltiradigan, shaxsga qo‘yiladigan axloqiy talablariga muvofiq keladigan xulqiy malaka va ko‘nikma hosil qilinadi. Bunga erishish uchun o‘quvchining ongiga, dunyo qarashi va irodasiga tizimli, muntazam ta’sir etib boriladi. Ijodiy salohiyatni rivojlantirish jarayonida bulardan birortasi e’tibordan chetda qolsa, ko‘zlangan maqsadga erishish qiyinlashadi. Mana shu psixologik jihatlarni e’tiborga olingandagina yoshlarning intellektual ijodiy qobiliyatlarini shakllantirib uni rivojlantrishga imkon yaratiladi. Yoshlarning intellektual ijodiy qobiliyatlarini shakllantirish va uni rivojlantirish manbalarini quyidagi 1-shaklda ifodalab beramiz:

Chizma-1