1. Passiv shaklda paypaslash. Bunday idrok teri yuzasidagi
analizatorning nisbatan tinch vaqtida amalga oshadi. Narsalarning
zamon va makondagi moddiy, fazoviy xususiyatlari, ogirligi, shak
li, hajmi, uzun-kaltaligi, issiq-sovuqligi va hokazolar aniqlanadi.
Ammo, passiv shaklda idrok etishda predmetlarning ko‘pgina ji-
hatlari: hajmi, shaklini yetarli idrok etish yuz bermaydi va natijada
predmetning mohiyati va mazmuni haqida yaxshi tushuncha shakl-
lanmaydi.
2. Shaklda paypaslash — gaptika. Narsa va obyektlarni faol ra-
vishda paypaslash — gaptika deyiladi. Bunday idrok etishning teri
mexanik va harakat analizatorlarining o'zaro hamkorlikda, integra-
tiv faoliyati yotadi. Faol paypaslash jarayonida predmet va obyekt-
larning fazodagi hajmi, belgi va munosabatlari, moddiy dunyosi-
ning jismiy mohiyati yetarli va faol tekshiriladi, aniqlanadi.
3. Har xil asboblar vositasida narsa va obyektlarni sezish — idrok etish. Bunga ko‘r va ko‘zi ojizlarning hassa yordamida joyni va
yo‘nalishni aniqlash yoki grifel yordamida relyefli-nuqtali shriftni
o‘qishni misol qilib ko‘rsatsa bo'ladi. Ko‘rlar va zaif ko‘ruvchilar
joyning past-balandligi, yumshoq-qattiqligini va boshqa xossalarini,
yerning relyefini oyoq kiyimi yordamida sezadilar.
Inson faoliyatining asosiy turlari: o‘yin, o‘qish va m ehnat jara
yonida paypaslab sezishning o‘rnini hech narsa bosa olmaydi
(hatto ko‘ruv sezgisi ham). Shaxsning paypaslab sezish qobiliyati
ko‘rlikni kompensatsiya qilishning asosiy vositalaridan hisoblana-
di. Hatto, sog'lomlarda ham qo'l bilan ish bajarilganda, paypaslab
sezish asosiy boshqaruv vazifalarini bajaradi. Ko‘rlarda paypaslab
sezish bilish va nazorat qilish vazifasini bajaradi. Ammo, pay
paslab sezish ko‘rishning o‘rnini bosa olmaydi. Birinchidan, teri,
muskul-bo‘g‘in sezgisi narsalarning ham m a belgisini o‘zida aks
ettira olmaydi. Ikkinchidan, paypaslab sezishda tekshirish doirasi
chegaralangandi r.
Shunga qaramasdan paypaslab sezish atrof- olam va tashqi muhit
haqida ko‘rlarga zarur ma’lumotlarni olishga yordam beradi.
227
