M.Ə. Nağıyeva M. K. Zamanova A. S. Zamanova R. E. Haqverdiyeva azərbaycan diLİNDƏ

N səsinə aid: Əli +(n)i, cəbhə + (n)i və s.

y səsinə aid: su + (y)u, işlə + (y)ən, yağla + (y)ır və s.

S səsinə aid: dayı + (s)ı, əmi +(s)i, nənə +(s)i və s.

Ədəbi dildə ancaq samitlərin artırılmasına təsadüf edildiyi halda, danışıq dilində sözlərə saitlərin də artırılması geniş yayılmışdır. Ümumiyyətlə, dialekt və şivələrlə sözün əvvəlinə səs artırılmasına alınma sözlərdə daha çox təsadüf edilir.Bu, əsasən 2 halda özünü göstərir:

• 
  R səsi ilə başlanan sözlərdə. Məsələn: Rza əvəzinə İrza, rayon əvəzinə irayon və s.
  
• 
  Qoşa kar samitlə başlanan sözlərdə. Məsələn: şkaf əvəzinə işkaf, rast əvəzinə irast və s.
  

Səsdüşümü. Sözdən bu və ya digər səsin düşməsinə səs düşümü (eliziya) deyilir. Səsdüşümü həm saitlərdə, həm də samitlərdə müşahidə olunur. Lakin saitlərə nisbətən, samitlərin söz tərkibindən düşməsi azdır.

Yazıda sabitləşmiş səsdüşümü ,əsasən,aşağıdakılardır:

1. İkihecalı sözlərə saitlə başlanan şəkilçi əlavə edildikdə sözün ikinci hecasındakı sait düşür:
Fikir — fik(i)r + in – fikrin
Sinif — sin(i)f + in – sinfin və s.

2. Ora, bura, hara məkan bildirən sözlərə yerlik və çıxışlıq hal şəkilçiləri qoşulduqda bu sözlərdəki a səsi ixtisar olunur:

Orada—orda, oradan—ordan

Burada—burda, buradan—burdan

Harada—harda, haradan—hardan

3. Sonu saitlə bitən miqdar saylarına sıra sayı şəkilçisi –ıncı, -inci, -uncu, -üncü qoşulduqda şəkilçinin əvvəlindəki sait düşür:

İki — iki(i)nci – ikinci
Altı — altı(ı)ncı – altıncı
Yeddi — yeddi(i)nci — yeddinci və s.

4. Felin inkar şəkilçisini (ma, mə) qəbul etmiş sözlərə indiki zaman şəkilçisi artırıldıqda sait səslər düşür:

Qalma — qalm(a) + (y)ır – qalmır
Bilmə — bilm(ə) + (y)ir – bilmir
Gəlmə — gəlm(ə) + (y)ir — gəlmir və s.

5. Xəbər kateqoriyasının ikinci şəxsin cəminin –sınız⁴ şəkilçisi sözlərə artırılarkən onlarda bir saitlə birlikdə n sonor samiti də ixtisar olunur:

Baxıb — baxıbsınız — baxıbsız

Görüb — görübsünüz — görübsüz və s.

Bu fonetik hadisə orfoepik norma üçün xarakterikdir.

6. Nəqli keçmiş zaman formasının üzərinə II şəxs tək və cəm şəxs sonluğu artırıldıqda zaman şəkilçisindəki ş səsi düşür:

Yazmış — yazmışsınız — yazmısız

Ağlamış — ağlamışsınız — ağlamısız və s.

7. Tələffüz zamanı III şəxsin təkinin xəbər şəkilçisinin son səsi düşür:

Həkimdir-həkimdi // kitabdır-kitabdı // gözəldir-gözəldi və s.

8. Sonu qoşa samitlə bitən sözlərə samitlə başlanan şəkilçi qoşulduqda qoşa samitlərdən biri düşür:

Fənn — fən(n) + lər — fənlər // sirr — sir(r) + lər — sirlər

Xətt—xət(t) + dən – xətdən // hədd—həd(d) + siz – hədsiz

9. Sonu iki kar samitlə bitən sözlərə samitlə başlayan şəkilçi qoşulduqda ikincisi tələffüz olunmur:

Dost+lar – doslar // dost+luq – dosluq

Neft+çi – nefçi // lift+çi – lifçi

10. Alınma sözlərdə işlənən qoşa y səsindən biri tələffüz zamanı atılır:

ədəbiyyat – ədəbiyat // şəxsiyyət – şəxsiyət // milliyyət – milliyət

11.Saitlə bitən sözə saitlə başlanan söz birləşdirildikdə mürəkkəb sözün birinci tərəfindəki son sait nə yazılır, nə də tələffüz olunur:

Mirzə+ Əli — Mirzəli,
Əli + Ağa — Əlağa
Əli + Əsgər — Ələsgər vəs.
12.İdi, imiş, isə köməkçi feilləri samitlə bitən sözlərə qoşulduqda ilk saiti düşür:
Gəlmiş + idi — gəlmişdi // gəlib + imiş — gəlibmiş // görmüş + isə — görmüşsə
Geyinər + idi – geyinərdi // geyinər + imiş – geyinərmiş // geyinər + isə — geyinərsə
13. Üçün və ilə qoşmaları saitlə bitən sözlərə qoşulduqda ilk saiti düşür:
Sənin + üçün – səninçün // sənin + ilə – səninlə
Bacım + üçün ­– bacımçün // bacım + ilə - bacımla
Yerdəyişmə. Sözün tərkibində səslərin bir-biri ilə yerini dəyişməsinə yerdəyişmə (metateza) deyilir. Məsələn:
Layihə — lahiyə — (yh — hy)
Torpaq — topraq — (rp — pr)
Yanlış — yalnış — (nl — ln)
Məşhur — məhşur — (şh — hş) və s.
Bu hal yalnız danışıq üçün xarakterikdir.