Mədəniyyət və turizm Mündəricat

 
Muğamın not yazıları 
 
Muğam  şifahi  ənənəli  professional  musiqi  növü kimi  eşitmə  yolu  ilə  qavranılaraq,  yaddaş  vasitəsilə 
müəllimdən şagirdə, bir ifaçıdan digərinə ötürülmüşdür. Orta əsrlərdə Səfiəddin Urməvinin icad etdiyi not yazı 

---

20 
 
sistemi (əbcəd) Şərqdə musiqi alimləri tərəfindən geniş tətbiq olunmuş, bu sistemlə S.Urməvinin, Ə.Marağainin 
və b. yaratdıqları musiqi əsərləri yazıya alınaraq, qorunub saxlanmışdır. XX  əsrdə universal Avropa not yazı 
sisteminin  Azərbaycan  musiqisində  tətbiqi  nəticəsində  1930-cu  illərdən  sonra  yetişən  bəstəkar  və 
musiqişünaslar tərəfindən muğam dəstgahları, zərbi muğamlar, təsnif və rənglər nota salınıb çap olunmuşdur. 
Azərbaycan  şifahi  ənənəli  musiqisinin  ilk  nümunələri  -  xalq  mahnı  və  rəqs  melodiyaları  hələ  XIX  əsrin  II 
yarısından  başlayaraq,  rus  etnoqrafçıları  -  P.Vostrikov,  M.P.Polonski  və  b.  tərəfindən  nota  yazılıb  müxtəlif 
jurnallarında  nəşr  olunmuşdur.  Azərbaycanda  ilk  dəfə  olaraq,  1927-ci  ildə  isə  Ü.Hacıbəyovun  və 
M.Maqomayevin nota yazıb işlədikləri "Azərbaycan türk el nəğmələri" məcmuəsi çap olundu. 
Azərbaycan ilk dəfə muğamın nota köçürülməsi işi ilə Müslüm Maqomayev məşğul olmuşdur. O, 1928 
ildə Qurban Primovun ifasından "Rast" muğamını nota salmışdır. Həmin not yazısı çap olunmamışdır (AMEA-
nın Füzuli ad. Əlyazmaları Institutunda saxlanılır). Muğamların nota yazılması sahəsində Niyazinin xidmətləri 
qeyd edilməlidir. "Rast" və "Şur" dəstgahlarmı vokal-instrumental şəkildə Cabbar Qaryağdıoğlunun ifasından 
nota  yazılmış,  lakin  çap  olunmamışdır  (Niyazinin  ev-muzeyi).  1932-ci  ildə  ADK-nın  nəzdində  Bülbülün 
rəhbərliyi ilə yaranmış Elmi-tədqiqat musiqi kabinetinin əməkdaşları tərəfindən də muğamların notlaşdırılması 
sahəsində  mühüm  işlər  görülmüşdür.  1936-cı  ildə  nəşr  olunmuş  ilk  not  yazıları  -  Tofiq  Quliyevin  "Rast" 
"Zabul", Zakir Bağırovun "Dügah" muğam dəstgahları tarzən Mənsur Mənsurovun ifasından nota yazılmışdır və 
L.Rudolfun  harmonizasiyasında,  yəni,  fortepiano  üçün  işləməsində  verilmişdir.  Qara  Qarayev  tərəfindən 
Qurban Primovun ifasından nota yazılmış "Şur" muğamı muğam melodiyalarım orijinalda olduğu kimi, heç bir 
işlənmə elementlərinə yol verməyərək, dəqiq əks etdirir (əlyazması AMEA Mİİ-nin arxivində saxlanılır, inv.JNe 
94)  Bu  əlyazmasının  yalnız  bir  hissəsi  -  "Mayə"  şöbəsi V.Belyayevin  "Oçerki istorii  muzıki  narodov  SSSR" 
("SSRİ  xalqlarının  musiqi  tarixinə  dair  oçerklər")  kitabında  nümunə  kimi  təqdim  edilmişdir).  Bundan  başqa, 
1930-cu  illərin  sonunda  F.Əmirov  xanəndə  Bilal  Yəhyanın  ifasından  "Rast",  "Şur",  "Segah"  muğamlarının 
şöbələrini,  M.İsmayılov  xanəndə  Əlizöhabın  ifasından  təsnifləri  nota  yazmışdır.  V.Belyayevin  adı  çəkilən 
kitabında  Qurban  Primovun  ifasından  nota  salınmış  "Rast"  muğamının  daha  iki  not  yazısı  verilmişdir. 
Birincisini - instrumental şəkildə "Rast" muğammı rus musiqişünası V.Krivonosov nota yazmışdır. İkinci not 
yazısı  isə  bəstəkar  Tofiq  Quliyevə  məxsusdur.  Bu  not  yazısı  "Rast"  muğam  dəstgahının  vokal-instrumental 
şəkilini əks etdirir, Zülfi Adıgözəlovun və Qurban Primovun ifasından yazılmışdır. 
1960-cı  illərdə  bəstəkar  Nəriman  Məmmədovun  tarzən  Əhməd  Bakıxanovun  ifasından  nota  yazdığı 
instrumental  muğamlar  çap  olunmuşdur:  "Bayatı-Şiraz"  və  "Şur"  (1962),  "Rast"  və  "Şahnaz"  (1963), 
"Çahargah" və "Hümayun" (1962), "Segah-Zabul" və "Rahab" (1965). N.Məmmədovun 1970-ci illərdə vokal-
instrumental  şəkildə  nota  yazdığı  "Çahargah"  (1970)  muğamı  xanəndə  Yaqub  Məmmədovun,  "Rast"  (1978) 
muğamı  Hacıbaba  Hüseynovun  ifaçılıq  təfsirinə  uyğundur.  2000-ci  illərdə  muğamların  not  yazıları  kamança 
ifaçısı, sənətşünaslıq namizədi Arif Əsədullayev tərəfindən tarzən Elxan Mirzəfərovun ifasında nota salınıb çap 
edilmişdir: "Bayatı-Şiraz" və "Hümayun" (2003), "Rast" və "Çahargah" (2005), "Şüştər", "Şur", "Zabul Segah" 
(2006). Muğam dəstgahlarla yanaşı, mağamının digər janrlarına aid nümunələr də nota yazılıb çap olunmuşdur: 
S.Rüstəmov  "Azərbaycan  xalq  rəngləri"  (I  dəftər  -  1954,  II  dəftər  -  1956),  Ə.Bakıxanov  "Azərbaycan  xalq 
rəngləri"  (1964),  "Azərbaycan  ritmik  muğamları"  (1968),  R.Zöhrabov  "Azərbaycan  təsnifləri"  (1983), 
"Azərbaycan  zərbi  muğamları"  (1986),  "Zərbi  muğamlar"  (2004),  E.Mansurov  və  A.Kə-rimov  "Azərbaycan 
dəraməd və rəngləri" (1984), "Azərbaycan diringi və rəngləri" (1986).