Mekdebe çenli çagalarda sözleýiş dilini ösdürmegiň usulyýeti

23.
 
Çagalanyň gündelik durmuşynda sözleýiş dilini ösdürmek.
 
 

 
Çagalaryň gündelik durmuşynda sözleýiş dilini ösdürmek. 

 
Onuň ähmiýeti. 
 
Tebigat arkaly çagalaryň söz goruny baýlaşdyrmak,zatlaryň hilini 
we häsiýetini görkezýän dürli sözleri, umumylaşdyrma sözlerini, ulanyp 
bilmeklerini 
gazanmak 
bolar.Bu 
işde 
tapmaçalary,matallary 
peýdalanmak has-da ähmiýetlidir. 
Tebigatyň janly hadysalary öz içini ösümlik hem-de haýwanat 
dünýäsini alýar.Adamyň işinde ekerançylyk önümçilik pudagynyň iň 
ýokary basgançagy hasap edilýär. Ýabany ösümliklerde (peýdalysy-
derman ösümlikler), medeni ösümlikler-de halk durmuşynda möhüm 
orun eýeläp geldi.Adamyň tükeniksiz zähmeti siňýän bu ösümlikler 
matallardan,tapmaçalardan uly joşgun, mähri bilen şekillendirilipdir; 
Çil-çiläniň boýunda
Çilim boýly gyz otur, 
Ganatyny kakanda, 
Läle-jöwher döküler 
(Künji) 
 
Bir topar atly çeşmede otlar, 
Wagty gelende dodagy şatlar 
(Gowaça) 
 
Aý aýmasy,
Gün düwmesi, 
Müň dänesi, 
Garaja gazan şa palaw. 
(Ýüzärlik) 

---

MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 
107 
Çagalar baglarynda sözlük bilen işlemek arkaly çagalara nätanyş 
ýa-da olar kyn bolan sözleri öwretmek meýilnamalaşdyrylandyr. Bu iş 
daş-töweregi gurşap alan hakykatyň, daş-töwerege bolan hoşniýetli 
garaýşyň netijesi esasynda amala aşýar. 
Söz-bu düşünjäni aňladýan esasy leksiki birlikdir. Her söziň öz 
manysy bolýar, gutarnykly bir pikiri aňladýar şeýle-de morfologik 
gurluşy bolýar. Bu üç häsiýete çagalar baglarynda sözlük işlenilende göz 
öňünde tutulmalydyr.
Pikirlenmäniň 
ösüşiniň 
aýratynlyklary 
çaga 
sözlüginiň 
aýratynlyklaryny kesgitleýär. Görkezme esbaplaryň, hereketleriň, täsirli 
sözleriň üsti bilen çaganyň söz baýlygy ösýär. Işjeň sözlük-bu gepleýäniň 
diňe bir düşünýän sözleri däl-de, öz gepleşiginde ulanýan sözleridir. Işjeň 
sözlük sözleýşiň baýlygyny we medeniýetliligini kesgitleýär. Çaganyň 
işjeň sözlügine umumy ulanýan sözleri girýär, käbir ýagdaýda bolsa 
çaganyň gündelik durmuşda ulanýan sözleri, ýagny ýaşaýan ýerine 
laýyklykda dürli adamlaryň bolmagy bilen hem kesgitlenilýär. Mysal 
üçin, çagalaryň gum içinde ýaşaýanlar öz degresine laýyklykda dürli 
adalgalary ulanýarlar. 
Passiw sözlük – gepleýän sözlere düşünýär, ýöne özi ulanmaýar. Bu 
sözlük ulanyşda bolan sözlükden köpdür. 
Sözlük işini alyp barmakda terbiýeçiler aşakdaky ýörelgelere 
eýeleýär. 

Sözlük üstünde işlemek çagalary daş-töweregi bilen tanyşdyrmak 
arkaly işjeň akyl ýetirmegi esasynda alyp barmak; 

Çaganyň psihiki ösüşi we akyl ýetirmek başarnyklaryny, 
duýgularyny,özüni barmagyň natijesinde sözlügiň kemala gelmegi; 

Sözlük işiniň maselelerini bilelikde we kesgitli yzygiderlilikde 
çözmek. 
Goşgy görnüşinde düzülip jogaby içinde gizlenen sorag şekilli 
sözlemlere tapmaça diýilýär. Tapmaça gizlenen jogabyny dogry 

---

MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 
108 
tapmakdyr. Tapmaçalarda hem matallardaky ýaly çeper serişdeler 
ulanylýar. Olar halk matallardan nusga alnyp döredilen eserdir. 
Tapmaçalar goşgy görnüşinde düzülýär. Tapmaçalar çagalaryň aňyna 
täsir edýändigi üçin, ýatda galyp oýlandyrýar, pikirlendirýär. Şunlukda 
tapmaçalarda goýlan sorag arkaly diňleýji köp zady öwrenýär. Netijede 
çagalaryň pikirleniş endigi terbiýelenýär. Bu bolsa akylly- paýhasly 
bolmaga itergi berýär. Tapmaçadaky soragyň jogabyny tapmak üçin 
çagalar goşgy, arkaly suratlandyrylýan zadyň keşbini göz öňüne getirip, 
dogry pikirlenmeli bolýar. 
Daşy akja 
Içi sary 
Ol towugyň 
Oýnan gary 
Diýen tapmaçada ýumurtganyň görnişi suratlandyrylýar, towugyň 
hereketi göz öňüne gelýär. Şeýlelikde, suratlandyrylan zadyň, hadysanyň 
jogaby aýdyň bolýar. Şonuň üçin hem tapmaçada görkezilýän zadyň 
häsiýeti, keşbi we aýratynlyklary suratlandyrylýar. Netijede, tapmaça 
okyjynyň pikirleniş, duýuş endigini ösdürmek bilen, onuň edepli, 
başarjaň adam bolup ýetişmegine kömek edýär.
 
Arkasy bar weli 
Başy niredekä ? 
Arkasy bar weli
Döşi niredekä 
(oturgyç)
 
Türkmenistanyň Prezidenti Gurbanguly Berdimuhamedowyň: 
Siziň bilim ulgamyny dünýä tejribesine hemde milli 
ýörelgelerimize laýyklykda, esasda döwrebap ösdürjekdigiňize, 
ykdysadyýetimiziň dürli ugurlary üçin ýokary derejeli hünärmenleri 
taýýarlamak boýunça netijeli işleri alyp barjakdygyňyza berk ynanýaryn! 

---

MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 
109 
Namarda bir iş müň oý getirer. 
Namarda zar bolandan gara derýa dark bol. 
Namardyň gany çyksa, jany çykar. 
Namardyň ýalagyny ýalandan, merdiň işigni syr. 
Namart-aş üstünde, mert-iş üstünde. 
Mert söweşde belli, dana-geňeşde. 
Mert özünden görer, namart-ýoldaşyndan. 
Mert ýigitden mert dogar. 
Mert ýigitler saçak açar-at alar. 
Türkmen goşun alybam bolmaz, salybam. 
Türkmen oňmaz gününe şükür eder. 
Türkmene gabaragy. 
Türkmeni dürtmeseň duýmaz.