Mekdebe çenli çagalarda sözleýiş dilini ösdürmegiň usulyýeti

28.
 
Çaganyň grammatiki taýdan goýberýän ýalňyşlaryny 
düzetmekde terbiýeçiniň alyp barýan işleri. 
 

 
Çaganyň grammatiki taýdan goýberýän ýalňyşlary. 

 
Olary düzetmekde terbiýeçiniň alyp barýan işleri. 
 
Grammatika – bu dil biliminde sözleriň gurluşyny öwredýän 
ylymdyr. Çagalar bagynda göz öňünde tutýan maksadymyz çagalara 
ýaşlykdan grammatik taýdan dogry geplemegi öwretmeli. Çaga irki 
ýaşlaryndan başlap sözleri grammatik taýdan dogry aýdyp başlaýarlar. 
Çagalar sözleýşiň dogry gurluşyna, goşulmalaryň dogry goşulýandygyna, 
sözlemleriň san taýdan üýtgemegine üns berip başlaýarlar. Meselem: 
Men geldim, Oraz geldi, olar geldiler. Ine, şular ýaly sözlemleri düzmegi, 
degişli goşulmalary goşmagy öwrenip başlaýarlar. Durmuşda görşümiz 

---

MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 
128 
ýaly çagalar bagynda bir wagtyň özünde üç dili öwrenmeklige ýykgyn 
etmeklik, çagalaryň sözleýşinde nädogrylygyň bolmagyna alyp barýar. 
Çagalar bagynda çagalar bilen ýörite geçirilýän ene dili we 
çagalaryň sözleýiş dilini ösdürmek meşgullanmalary öz öňünde birnäçe 
maksatlary goýýar. Şeýle maksatlaryň biri-de olara grammatik taýdan 
dogry geplemekligi öwretmeklikdir. Terbiýeçi çagalara diňe täze sözleri 
öwretmeklik bilen kanagatlanman, eýsem, olary ýerlikli we dogry 
ulanmagy öwretmelidir. Ol hemişe çagalaryň gürrüň berşine doly gulak 
asmalydyr. Olaryň goýberýän ýalňyşyny öwrenmelidir. Soňra ol şol 
ýalňyşlyklary düzetmek boýunça işler guramalydyr. 
Bu ýaşdaky çagalar türkmen dilindäki, sözleýişdäki hemme sesleri 
dogry aýtmagy başarýarlar. Bäş ýaşan çagalar sözlemleri dogry düzmegi, 
kiçijik hekaýalary, düzmegi başarýarlar. Uly toparyň çagalaryny ulularyň 
zähmeti bilen tanyş etmeli. Ýurdumyzyň giňligi, onuň baýlygy, harby 
işgärler, esgerler barada düşünje bermeli, täze sözleri öwretmeli. 
Howlukman öz pikiriňi baglanyşykly beýan etmegi öwretmeli. Bäş 
ýaşdan 6 ýaşa giden çagalary ilkinji Prezidentimiz bilen tanyşdyrmaly. 
Oňa degişli goşgular okalýar, käbirleri ýat tutdurylýar. Çagalar 
maksatnama boýunça ösümlik we haýwanat dünýäsi bilen tanyş 
etdirilýär. 
Bu toparyň çagalary öýleri bilen çagalar bagynyň ýoluny dogry 
aýtmagy, toparyň, müdiriň, lukmanyň oturýan ýerlerini, golaýdaky 
dükanyň, 
dermanhananyň, 
aragatnaşyk 
bölüminiň, 
mekdebiň 
kitaphanasynyň, teatryň ýerleşýän ýerlerini kynçylyksyz tapmagy 
öwretmeli. Çagalara käbir ýol belgileri, pyýadalaryň, maşynlaryň ýöreýän 
ýollary barada düşünje berýär. Ýaşaýan ýeriňdäki bar bolan ýadygärlikler 
barada, tanymal adamlar barada, zähmet gahrymanlary barada tanyş 
etmeli, öwretmeli. 
„Çagalar bagynda çagalaryň okatmagyň we terbiýelemegiň 
maksatnamasynda“ çagalary akyl taýdan ösdürmekde, olaryň dil 
sözleýşini ösdürmekde uly ähmiýet berilýär. Çagalar okuw netijesinde 

---

MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 
129 
sözleýiş diliniň birnäçe taraplaryny we normalaryny öwretmek bilen bir 
hatarda daş-töwerekden nädogry zatlary hem öwrenip alýarlar. Olar 
köplenç daş-töwerekden ulularyň sözleýşine öýkünýärler. Çagalar 
sözleýişde köp zady terbiýeçiden öwrenýärler. Şonuň üçin terbiýeçiniň 
sözleýiş dili hemme tarapdan çaga üçin nusga bolmalydyr. Meselem, 
düşnükliligi boýunça, gatylygy, labyzlylygy, grammatik taýyndan 
düzülişi boýunça has takyk we dogry bolmalydyr. Terbiýeçiniň çagalara 
okan ýa-da gürrüň edip beren her bir ertekisi ýa-da hekaýany çagalara 
ýatdan çykmajak duýgy döredýär. Terbiýeçi öz gepleýşine hemişe 
tankydy göz bilen seretmelidir. Öz ýetmezçiliklerini düzetmeklige 
çalyşmalydyr. Durmuşda uly adamlar köplenç aýdýan zadynyň 
mazmunyna ähmiýet berýär-de, eýsem onuň grammatik taýyndan hemme 
kadalara gabat gelşine ähmiýet bermeýärler. Beýle ýagdaý terbiýeçide 
bolmaly däldir. 
Eger-de sözleýiş dilindäki nädogrylyklar wagtynda düzedilmese, 
onda ol sözleýäniň dilinde hemişelik ornaşyp galýar. Durmuşda käbir 
adamlar çalt-çaltdan howlugyp gepleýärler, käbirler ýuwaş heň bilen 
gepleýärler. Durmuş terbiýesinde terbiýeçiler arasynda açyk 
meşgullanmalar gurap durmaly. Terbiýeçiniň gürrüňlerini magnitafon 
ýazgysyna ýazyp almaly we meşgullanmany analiz edende, ol ýazgyny 
eşidip oňa analiz bermeli. Çagalar öz sözlerinde köp predmetleri, olaryň 
öz häsiýetleri boýunça toparlara bölmegi başarýarlar , bir söz bilen 
aýdýarlar. Meselem: köýnek, don, polto, kastýum - geýim diýip 
aýdýarlar. Ädige, köwüşe, goloşa – aýakgap; çemçe, gazana – gap-gaç 
diýip aýtmagy başarýarlar. Çagalar bagynyň „maksatnamasy“ 4-5 ýaşly 
çagalary adamlaryň çekýän zähmeti, birnäçe hünärler, zähmet gurallary 
bilen hem tanyş etmeklik talap edilýär. 

---

MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 
130 
Toparyň çagalaryny ýurdumyzyň esgerleri olaryň Watanymyzy 
goraýşy bilen tanyş edilýär. Çagalar şeýle-de aragatnaşyk bölümi, 
mekdep, dükan, teatr ýaly sözler bilen we olaryň mazmuny bilen tanyş 
etdirilýär. Çaganyň 5 ýaşynda wagty, ýagny ýaýraň sözlemleri ulanyp 
başlaýan, onuň söz baýlygynyň artýan döwründe sözleýişde grammatiki 
ýalňyşlyklar köpelip başlaýar. Sebäbi çaga täze öwrenilýän sözleri täze 
grammatik fonnada (görnüşde) ýadynda saklap ýetişmeýär, ýaýraň 
sözlemleri aýdanda bolsa, onuň nädip emele gelýänine üns bermeýär. 
Bu ýaşda çagalar sözleýşiň esasy grammatik gurluşyny (atlary, 
sypatlary san, düşüm boýunça üýtgetmegi, işlikleri dogry ulanmagy, 
düzme goşma sözlemini ulanmagy) özleşdirýärler. Çaganyň söz baýlygy 
artdygyça onuň sözleýşi düşnükli we yzygiderli bolýar. Özüne tanyş 
bolan ýagdaýlar bilen bagly bolanda, eýerjeňli sözlem düzmäge 
synanyşýar ("Agşam ýagyş ýagandygy sebäpli, ýer öl boldy” we ş.m ). 
Terbiýeçi çagalara sorag berende, doly sözleri bilen jogap 
bermeklerini talap etmeli. Terbiýeçi çagalar bilen sözlem düzeninde, 
köplenç, olaryň meşgullanýan işleri barada düzülse has gowy bolar. 
Goşma sözlem düzmek boýunça aýdyp barylýan işler gezelençde; tebigat 
we daş töwerek bilen tanyşdyrylanda; surat, ýelimlemek, aýdym 
sapaklarynda hem dowam etdirilip bilner. 

Uly ýaşly çagalarda sözleýşiň grammatiki gurluşyny 
kämilleşdirmekde şu aşakdakylar göz öňünde tutulýar: 

Atlardan täze sözi ýasamak (iş-işçi, ädik-ädikçi); 

Köplük sandaky atlary düşümde üýtgetmek we sözlemde ulanmak 
(towşanlar möjeklerden gorkýarlar); 

Atlardan sypatlary ýasamak: akyl-akylly (oglan) güýç-güýçli; 

Işlikleriň atlardan ýasalyşy: (iş-işlemek, oýun-oýnamak) 

Gepleşik endiklerini (gürrüň etmegi, sahnalaşdyrmagy) 
kämilleşdirmek, 

Sözlem düzmek endiklerini berkitmek. Deňdeş agzalary ulanmak 

---

MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 
131 
arkaly sözlemi giňeltmek, düzmeli göşma sözlem düzmek; 

Sypatyň söýgülilik derejesiniň goşulmalaryny goşup, sözden söz 
ýasamak (sary-saryja); 

Ýönekeý we goşma sözlemleri düzmegi berkitmek; 

Düzmeli we eýerjeňli goşma sözlemi sözleýişde ulanmak (Düýn 
ýel boldy we ýagyş ýagdy. Howa maýlanlygy sebäpli, agaçlar pyntyklap 
başlady); 

Çagalara syn etdirmek arkaly yzygiderli we giňişleýin beýan 
etmegi öwretmek (Oraz turdy. Ol aýnanyň ýanynda duran gutynyň 
ýanyna bardy, soňra ol gutyny açdy-da içinden kitap bilen galam aldy. 
Kitaby terbiýeçä berdi, galanyny bolsa özi aldy); 

Çeper mazmunly suratlar boýunça yzygiderli gürrüň bermegi 
öwretmek; 

Sypatlandyrma hem-de göz öňüne getirme arkaly gürrüň etmek; 

Berlen tema boýunça hekaýa düzmek (hekaýanyň ahyryny ýada 
başyny tapmak arkaly).