Mekdebe çenli çagalarda sözleýiş dilini ösdürmegiň usulyýeti

O
ýu
n
: “
Bi
r-
köp
”
Jaň-jaňlar.
Kömelek-
kömelekler.
Maşyn-maşynlar. 
We ş.m.
O
ýu
n
: “
M
äh
ir
lij
e
 a
ýt
”
Alma-almajyk.
Şar-şarjagaz.
Gül-güljagaz.
O
ýu
n
: “
 Dogr
y 
aý
t 
”
Meniň gurjagym.
Seniň gurjagyň.
Onuň gurjagy.
Biziň gurjagmyz.
Siziň gurjagyňyz.
Olaryň gurjagy.

---

MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 
120 
26.
 
“Dogry sözle” diýen tema boýunça
albom döretmek. 
 

Dogry sözle” diýen tema boýunçaalbom döretmek
.
 

Albomyň çagalaryň sözleýiş dilini ösdürmekde ähmiýeti .
 
 
Çagalarda dogry sözleýşi terbiýelemekde terbiýeçi şu aşakdaky 
meselelere üns bermelidir: 
Sözleýşi, 
eşidişini 
ýuwaş-ýuwaşdan 
terbiýelemek 
(ses 
belentligindäki eşidiş, eşidiş ünslüligi, sesi tapawutlandyryp eşitmegi, 
sözleýşiň depginini we sazlaşygyny kabul edişini ösdürmek). 
Dogry ses aýdyşy kämilleşdirmek: çagalara ene dilindäki hemme 
sesleri dogry aýtmagy öwretmek; artikulýasion apparatyny (gep 
agzalaryny) ösdürmek; kadaly dem alşy türgenleşdirmek; her bir sesi, 
sözi, sözlemi dogry we aýdyň aýtmagy (oňat diksiýany) terbiýelemek; 
kadaly depginde sözlemegi (sözleri, sözlemleri haýallatman, 
çaltlaşdyrman) kämilleşdirmek. 
Ene diliniň orfoepiýasynyň kadalaryna laýyklykda edebi dilinde 
sözleri aýtmagy öwretmek; 
Labyzly sözleýşi terbiýelemek (sözleýişde gerekli ýerinde 
säginmek, sazlaşykly, belli birdepginde gürlemek arkaly öz pikirleriňi 
dogry beýan etmegi öwretmek.) 
Terbiýeçide sözleýiş dilindäki esasy kemçilikler (sözüň burna salyp 
aýdylmagy, sakawlama) barada düşünje bolmalydyr kemçiligiň öz 
wagtynda ýüze çykarylyp, çaganyň dil düzediş mugallymyna 
ugradylmagy dogry sözleýşi kämilleşdirmäge kömek edýär. 
Çaga gürrüňler boýunça albomlar döredilse, çaganyň özüne her bir 
gürrüňiň mazmunyna laýyklykda surat çekdirilse has-da gowy bolar hem- 
de çaganyň döredijiliginiň ösmegine itergi berer. Çagalara gürrüň 
bermegi öwretmek, sözleýşiň ähli ugurlarynyň ösmegine, çaganyň 

---

MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 
121 
mekdepde oňat taýýarlykly barmagyna ýardam eder. 
Adamzat dörän günlerinden biri-biri bilen gatnaşykda bolup, fiziki 
taýdan biri-birini goldap gelipdirler. Sözleýşiň döremegi bilen olarda 
birek- biregi ruhy taýdan goldamak kemala gelipdir. Sözleýiş arkaly 
adamlar öz pikirini-duýgusyny beýan etmek bilen hoşniýetli 
aragatnaşygy ýola goýupdyrlar. Dil arkaly adamzat siwilizasiýasy 
ösüpdir, tapgyr-tapgyr döwürleri başdan geçiripdir. 
Her bir milli dil öz ösüş derejelerine ýetip, edebi formalara eýe 
bolandan soň, onuň aýdylyşyna talap, üns güýçlenip ugraýar. Dogry 
sözleýiş bilen bilelikde sözleýşiň äheňine adamlaryň dogry düşünmegi 
hem zerurdyr. Bu lingwistikanyň derwaýys meseleleriniň biridir. Sözleýiş 
äheňi dil hadysasy bolup, sözden ähmiýeti pes däldir. Sözleýiş hakykaty 
şöhlelendimiegiň adama mahsus bolan görnüşidir. Dil bu instinkt däl-de. 
Köp ýyllaryň dowamynda zähmetiň netijesinde, nesilleriň akyl-
paýhasynyň tagallasy bilen gazanylan medeniýetdir. Dil we sözleýiş aň 
we pikirlenme bilen gönüden-göni baglanyşykly bolup, pikirlenmäni 
beýan edýär. 
Aň-düşünje çagada diňe bir onuň ýetginjeklik hem ýaşlyk 
döwründe beden ösüşini başdan geçirýänligi üçin döremän, eýsem 
adamyň sözleýşe eýe bolmagynyň kanunalaýyklygy üçindir. Eger çagany 
ýaşlykda gurşap alýan adamlar oňa dogry sözlemegi öwredip başlasalar, 
onda ol çaga talabalaýyk ösüşi başdan geçirýär: başarjaňlyk, göz öňüne 
getirmek, pikirlenmek duýgulary ösüş döwrüne görä laýyk özgerýär. 
Aňyň ösmegi bilen çaganyň emosiýalaryna erk edip bilmegi hem 
kämilleşýär 
Taýýarlanylan gürrüňiň esasy maksady çagalara gönüden-göni 
söhbetdeş bolmagy, ýagny söhbetdeşiňi diňlemegi, onuň sözüni 
bölmezligi, garaşmaklygy, düşnükli gürlemäge çalyşmaklygy. Şeýle-de 
grammatiki taýdan dogry sözlemek endigini terbiýelemegi we aýdylýan 
sözleriň manysyna düşünmekligi öwretmekligi göz öňünde tutýar. Gürrüň 
geçirmegiň usuly ähli ýaş aýratynlygyndaky toparlarda birmeňzeşräk 

---

MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 
122 
hem diýseň boljak: gepleşmegi öwrenmek bilen bir hatarda çaga söz 
baýlygyny artdyrýar, sözleýşiň grammatiki gurluşy kämilleşýär. Bular 
çaganyň ýaşyna görä kem-kemden çylşyrymlaşdyrylýar. Terbiýeçi ähli 
çaganyň söhbetdeşlige gatnaşmagyny gazanmalydyr. 
Terbiýeçide sözleýiş dilindäki esasy kemçilikler (sözüň burna salyp 
aýdylmagy, sakawlama) barada düşünje bolmalydyr. Kemçiligiň öz 
wagtynda ýüze çykarylyp, çaganyň dil düzediş mugallymyna 
ugradylmagy dogry sözleýşi kämilleşdirmäge kömek edýär. 
Çaga gürrüňler boýunça albomlar döredilse, çaganyň özüne her bir 
gürrüňiň mazmunyna laýyklykda surat çekdirilse has-da gowy bolar hem- 
de çaganyň döredijiliginiň ösmegine itergi berer. Çagalara gürrüň 
bermegi öwretmek, sözleýşiň ähli ugurlarynyň ösmegine, çaganyň 
mekdepde oňat taýýarlykly barmagyna ýardam eder. 
Taýýarlanylan gürrüňiň esasy maksady çagalara gönüden-göni 
söhbetdeş bolmagy, ýagny, söhbetdeşiňi diňlemegi, onuň sözüni 
bölmezligi, garaşmaklygy, düşnükli gürlemäge çalyşmaklygy. Şeýle-de, 
grammatiki taýdan dogry sözlemek endigini terbiýelemegi we aýdylýan 
sözleriň manysyna düşünmekligi öwretmekligi göz öňünde tutýar. Gürrüň 
geçirmegiň usuly ähli ýaş aýratynlygyndaky toparlarda birmeňzeşräk 
hem diýseň boljak: gepleşmegi öwrenmek bilen bir hatarda çaga söz 
baýlygyny artdyrýar, sözleýşiň grammatiki gurluşy kämilleşýär. Bular 
çaganyň ýaşyna görä kem-kemden çylşyrymlaşdyrylýar. Terbiýeçi ähli 
çaganyň söhbetdeşlige gatnaşmagyny gazanmalydyr.