Mekdebe çenli çagalarda sözleýiş dilini ösdürmegiň usulyýeti

 
 
 
 
 

---

MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 
123 
Alkyş size şöhrat size Arkadag! 
Ýürekleň buýsanjy ummana deňdir, 
Alkyş Size, Şöhrat Size, Arkadag! 
Kalbyma baglanan soňlanmaz heňdir, 
Alkyş Size, Şöhrat Size, Arkadag! 
 
Öňe sary batly gadam urýas, 
Ak ertire ynam bilen barýarys, 
Gül durmuşyň lezzetini görýäris, 
Alkyş Size, Şöhrat Size, Arkadag! 
 
Bagtymyň bagynda miweler datly, 
Watanym gül açýar şanly-şöhratly, 
Buýsanjym guş deýin uçar ganatly, 
Alkyş Size, Şöhrat Size, Arkadag! 
 
Kalbyna besläni öwalda-başda, 
Görelde mekdebi gözel durmuşda, 
Halka göşa ganat öňe ýörişde, 
Alkyş Size, Şöhrat Size, Arkadag! 
 
Terbiýeçi çagalara sesleri dogry aýtmaklygy öwretmelidir, eger 
gerek bolan üagdaýyndakemçilikli çagalaryýöriteleşdirlen çagalar 
edarasyna ugratmalydyr. 
 
 
 

---

MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 
124 
27.
 
Sözleýşiň grammatiki gurluşyny kemala getirmäge niýetlenen 
oýunlar we sapaklar. 
 

Sözleýşiň grammatiki gurluşyny kemala getirmäge niýetlenen 
oýunlar 

Sözleýşiň grammatiki gurluşyny kemala getirmäge niýetlenen 
sapaklar. 
 
Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwri esasynda alnyp barylýan işler 
hemmetaraplaýyn bilim bermek esasynda kämil şahsyýeti terbiýeläp 
ýetişdirmegi göz öňünde tutýar. Çagalar baglarynda akyl, ahlak we estetik 
(gözellik) terbiýesi sözleýiş esasynda amala aşýar. Çagalar bagynda 
okatmagyň we terbiýelemegiň maksatnamasynda çagalar bakja bagynyň 
irki we mekdebe çenli ýaşly çagalaryň sözleýşini ösdürmek boýunça 
guramaçylyk işleri we okatmagyň usullary görkezilýär. Mälim bolşy ýaly, 
irki we mekdebe çenli çagalaryň sözleýşiniň mazmuny daş-töwerekde 
bolýan wakalar esasynda aňynda şöhlelenýär. Bu onuň özi, beden 
agzalary, ýakyn adamlary, ýaşaýan otagy, terbiýe alýan çagalar bagy, 
seýilgäh, golaýyndaky köçeler, şäher adamlaryň zähmeti, işi, janly we 
jansyz tebigat. Uly toparlarda etiki düşünjeler, ýagny daş-töwerekdäki 
gurşap alýan adamlar, birek-biregiň öňündäki borjy, birek-birege bolan 
sylanşykly gatnaşyk, tebigat, jemgyýetiniň ýaşaýşy, baýramçylyklar bilen 
bagly etmeli işleri barada düşünjeler berilýär. Okuw maksatnamasynda 
aşakdaky wezipeler kesgitlenilýär: 

Täze bogunlary, ses utgaşmalaryny we sada sözleri aýtmakda 
öýkünmegi ýüze çykarmak; 

Bir ýaşynyň ahyryna çenli çagalara 10-12 sany aňsatja söz 
ulanmagy öwretmek; 

Haýwanlara we ösümliklere mähirli garaýşy terbiýelemek. 

Çaganyň özüne ýüzlenilen söze düşünmegi, oňa elýeterli sözleýiş 

---

MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 
125 
serişdesine görä jogap bermegi öwretmek, ulular bilen gepleşmäge meýil 
döretmek; 

Çaganyň söz baýlygyny (ony gurşap alan zatlaryň atlarynyň we 
olar bilen edilýän hereketleriň hasabyna) ösdürmek; 

Ýönekeý sözlemiň gurluşyny özleşdirmek; 

Sözleýşiň ses medeniýetini (dogry dem almak, sözleýiş tizligi, sesi 
dogry aýtmak) ele almak; 

Çaganyň deň-duşlary we özge adamlar bilen aragatnaşygyny 
giňeltmek; 

Çaganyň geplemek meýlini, islegini, gepe goşulyşmak 
ymtylmasyny goldamak; 

Sözleýiş medeniýetiniň başlangyjyny özleşdirmegi, ýagny sypaýy 
gatnaşygyň sözleýiş görnüşlerini (salamlaşmak, hoşlaşmak, minnetdarlyk 
bildirmek) ulanmagy öwretmek; 

Söz binýadyny dogry goýmagy (oýnawaçlar bilen oýnamak, 
hereketli oýunlar arkaly) giňeltmegi we ulanmagy öwretmek; 

Sanlary, wagty aňlatmak üçin atlaryň, sypatlaryň goşulmalaryny 
ulanmak başarnygyny ýola goýmak; 

Sözüň aňladýan şekilini göz öňüne getirmegi öwretmek; 

Monologik sözleýşiň ilkinji görniişlerini özleşdirmegi, öziinde 
täsir galdyran hadysa barada iki-üç sözlemden ybarat gürrüň bermegi 
öwretmek; 

Çeper eseri diňläp, onuň mazmunyna düşünmegi, goşgyny dogry 
äheňde aýtmagy öwretmek; 

Baglanyşykly we labyzly sözleýşi ösdürmek; 

Tanyş ertekiler, goşgular, hekaýalar boýunça sahna oýunlaryna 
gatnaşmaga höwes döretmek. 

Çeper eserleriň gahrymanlaryna olaryň häsiýetlerine görä garaýşy 
terbiýelemek; 

Edepli sözleýiş kadalarynyň başlangyjyny öwretmek; 

---

MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 
126 

Eseriň mazmunyny ara alyp maslahatlaşmak, gürrüň bermek, 
goşgy aýtmak meýli ösdürmek; 

Çagalaryň aýratynlykda döredijilikli sözleýiş ukyplaryny 
ösdürmek. 

Şeýlelikde, sözleýiş çaganyň şahsyýetiniň ösmegine täsir edýär, 
ýardam berýär. 
Onuň bilimi, gözýetimi giňeýär, daş-töweregindäkiler bilen 
gatnaşykda bolmaga kömek edýär, edep-terbiýe düzgünlerini özleşdirýär. 
Sözleýşi ösdürmek bilen çaga daş-töweregine garaýşyny kämilleşdirýär 
we oňa tiz öwrenişýär.
 

Sözleýiş boýunça ýörite bellenen sapaklarda sözleýşi öwretmek 
boýunça aşakdaky görnüşler alnyp barylýar: 

Çagalaryň ses medeniýetini terbiýelemek: 

Sözlük goruny baýlaşdyrmak; 

Grammatik endikleri kemala getirmek; 

Baglanyşykly sözleýşi öwretmek - monolog-dialog-daş-töwerek 
bilen baglanyşyklylykda; 

Çeper edebiýat bilen tanyşdyrmak, ýat tutmagy öwretmek.
 
Bu işleriň maksady her bir çagada baglanyşykly sözleýşi kemala 
getirmekdir. Çaga 7 ýaşyna çenli sözleýşiň daş-töweregindäki görýän 
zatlaryny suratlandyrmak, wakalary gürrüň bermek üçin monolog 
görnüşini peýdalanyp bilmegi başarmalydyr. Çaganyň monologyndaky 
sözlemleriň grammatik gurluşy edebi diliň normalaryna gabat gelmelidir. 
Çaganyň akyl taýdan ösmeginde dil sözleýşiniň kemala gelmeginiň 
uly ähmiýeti bar Çagany ene dilini sözleýşiň oňat nusgalary esasynda 
öwretmeli Çagalar öýkünmek esasynda kämil däl sözleýşi hem 
öwrenýärler. Sözleýşi öwretmegiň iki sany esasy görnüşiniň üstünde 
durlup geçilýär. 

Çagalaryň terbiýeçi, çagalar bagynyň beýleki işgärleri bilen öz 
aralarynda erkin gepleşigi. 

---

MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 
127 

Sözleýşi ösdürmek boýunça ýörite sapaklar. 
Sözleýşi ösdürmek boýunça ýörite sapaklar çagalaryň üç ýaşyndan 
başlap geçirilip başlanýar. Sapaklarda çagalar terbiýeçiniň görkezme 
esbabyna görä gürrüň edip bilýär we beýleki çagalar bilen bilelikde iş 
gurap bilýärler. Öwrediji oýunlary oýnamak, bilelikde aýdym aýtmak 
arkaly 
dürli 
usullaryň 
esasynda 
sözleýşi 
kämilleşdirýärler. 
Maksatnamada dürli ýaş toparlarynda sözleýşi ösdürmek boýunça ýörite 
berlen sapaklar bölümler boýunça berilýär. 
Şu dersimiziň öňde goýýan maksady çagalara ýaşlykdan ene dilini 
öwretmekdir. Biziň psihologiýa ylmyndan bilşimize görä, sözleýiş, 
pikirlenme psihiki proses bilen aýrylmaz arabaglanyşykdadyr. Şonuň 
üçin biz çagalara edebi türkmen dilini öwretmekden başga pikir 
ýöretmekligi, pikir jemlemekligi we netije çykarmaklygy, predmetler we 
hadysalar arasynda baglanyşyk goýmaklygy hem öwretmelidiris.