Mekdebe çenli çagalarda sözleýiş dilini ösdürmegiň usulyýeti

3-4 ýaşly çagalarda grammatikany ösdürmek. 
Bu ýaşdaky çagalar sözleýişi gaty basym ösýär. 3 ýaşdaky 
çagalaryň sözlügi 1300-1500 söze ýetýär, 4 ýaşa çenli olaryň sözleýşi iki 
esse artýar. Sözleýiş dilinde grammatiki gurluşlar peýda bolup başlaýar. 
Takmynan 2 ýaşda çaga sözleri ýeňiş we wagyt-orun düşümlerde 
aýdyp başlaýar, ýöne ol düşümleri çalyşýar. Atlar bilen birlikde çaga 
sypatlary we işlikleri özleşdirýär. Iki ýarym ýaşda çagalar bäşlikleri 
birlik-köplük sanda (Jeren barýar, biz barýarys); zamablarda (alýar, aldy 
); ýöňkemede (sen gel, ol git) üýtgedip başlaýar. 
Sözleýiş dili çaganyň şahsyýetiniň kemala gelmegine, gözýetiminiň 
giňemegine täsir edýär. Ýöne 2-4 ýaşdaky çagalar sözleýşiniň grammatiki 
gurluşyny özleşdirmekde entek kynçylyk çekýärler. Çagalaryň 
sözleýşiniň grammatiki gurluşynyň üstünde işlemekligi atlardan 

---

MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 
116 
başlamaly, sebäbi atlar biziň gepleşik dilimizde köp ulanylýar, munda 
başga-da atlaryň üýtgemegi esesynda beýleki söz toparlary hem üýtgeýär. 
Kiçi 
ýaşly 
çagalarda 
sözleýşiň 
grammatiki 
gurluşyny 
kämilleşdirmekde göz öňünde tutmaly. 

 
Atlaryň yzyna söýgülilik derejesiniň goşulmasyny goşmak arkaly 
täze söz ýasamak (Aýna-Aýnajyk, jüje –jüjejik); 

 
Atlaryň yzyna san goşulmalaryny goşmak arkaly sözi 
üýtgetmek(gurjak-gurjaklar, kitap-kitaplar); 

 
Atlaryň birlik we köplük sanda ýöňkeme bilen üýtgetmek (meniň 
kitabym-biziň kitabymyz); 

 
Işlikleri zamanda üýtgetmek (Oraz oýnady, Oraz oýnaýar, Oraz 
oýnar); 

 
Ýönekeý sözlem düzmek (Aman kitap okaýar) we ş.m. 
Okuw meýilnamasyna laýyklykda çagalar baglarynda tomus dynç 
alyş günlerinde okuw sapaklarynyň deregine, körpeleriň ýaş 
aýratynlyklaryna görä, tassyklanylan gün tertibine laýyklykda 
gezelençler, gyzyklanma çäreleri, dürli oýunlar, aýdym-saz çäreleri, dürli 
bäsleşikler geçirilýär. Bu çärelere terbiýeçiniň döredijilikli çemeleşmesi, 
pedagogik-psihologik talaplar esasynda berjaý etmegi göz öňünde 
tutulýan maksada ýetmäge şert döredýär. Bu işlerde terbiýeçiniň öz 
hereketleri, sözi bilen çagalaryň ünsüni özüne çekip bilmeginiň hem 
ähmiýeti uludyr. 01 çagalaryň ünsüni özüne çekmek bilen olarda 
gyzyklanma, bilesigelijilik ýaly häsiýetleriň kemala gelmegine şert 
döredýär. 
Çagalar baglarynda terbiýe bermegiň hemme usullary çaganyň 
hemme taraplaýyn sazlaşykly ösüşini üpjün etmeklige gönükdirilendir, 
şeýle-de özbaşdaklygy, tutanýerliligi, işjeňligi şahsyýete mahsus bolan 
kemala gelmegine ýardam etmelidir Bu meseleleriň amala aşmagy üçin 
dürli terbiýeçilik işlerini kompleksleýin peýdalanmak zerurdyr. 
Oýunlar we gyzyklanma çäreleri çagalar bagynda-da maşgalada-da 

---

MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 
117 
çaganyň aýrylmaz hemrasydyr. Mekdebe çenli ýaşly çagalar dürli 
oýunlary oýnamagy: hereketli, didaktiki, döredijilikli oýunlary gowy 
görýärler. Terbiýeçi bu oýunlary çaganyň hemmetaraplaýyn sazlaşykly 
ösüşini üpjün etmekde peýdalanyp biler. Oýunlary, esasan, açyk howada 
geçirmek peýdalydyr. Hereketli oýunlar çagalaryň hereket işjeňligini 
ösdürmek üçin peýdalanylýar Bu çäreler çagalaryň daýanç-hereketleniş 
synalaryny işjeň herekete getirýär. Oýunlardaky kem-käs ýadawlyk 
peýdaly, bu ýadawlyk yzygiderli gaýtalanmak bilen bedeniň fiziki 
ýüküne öwrenişmegine, işjeňliginiň ýokarlanmagyna ýardam edýär, 
emma aşa ýadamaklaryna ýol berilmeli däldir. Oýunlar özüne çekijiligi, 
şowhunlylygy bilen çaganyň aşa ýadamagyna getirýär. Aşa ýadawlygyň 
çaganyň oýna bolan höwesini gowşatmagy mümkin. Bu çaganyň 
işdäsine, ukusyna, özüni duýşuna täsir edýär. Çagalarda ýakymly 
lezzetiň, şadyýanlygyň, akyl, ahlak we beden ösüşiniň kadaly bolmagy 
üçin gyzyklanma çäreleri we oýunlar maksadalaýyk gezekleşdirilmelidir. 
Has işjeň hereketli oýunlar asuda oýnalýan oýunlardyr çäreler bilen 
utgaşykly alnyp barylmalydyr. 
Oýun 
-
durmuş mekdebi. Oýunlar arkaly çaganyň akyl taýdan ösüşi 
kämilleşýär. Olarda synçylyk, ugurtapyjylyk, kynçylygy ýeňip geçmek 
ýaly häsiýetler kemala gelýär. Oýun çaganyň öz daşyny gurşap alan 
hakykatdan has-da gyzykly hakykat bolup görünýär. Çaga oýunlarda 
durmuş hakykatyny öz çaga düşünjesi arkaly şöhlelendirmegi başarýar. 
Oýun bar ýerinde hereket bolup, ol hereketleriň sazlaşygyny emele 
getirýär. Oýunlaryň okuw- terbiýeçilik işinde ähmiýeti uludyr. 
Oýunlar –
 
gyzyklanma çäreleri, maşklar çagalaryň hereketleniş 
işjeňligini ösdürýär. Köpçülikleýin oýunlaryň pedagogik gymmatlygy 
çagalaryň biri- birine bolan hoşniýetli, dostlukly gatnaşygyny ýola 
goýýanlygydyr. Biri- birinden öwrenmek - bu çaganyň ösüşiniň zerur 
şertleriniň biridir. Çaganyň daş-töwerek bilen tanyşlygyny toparyň 
içinde-de, bagyň meýdançasynda- da ýa-da ondan daşary hem geçirmek 
bolar. 

---

MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 
118 
Gezelenç - munuň özi daş- töwerek bilen tanyşdyrmak, gözelligi 
görüp, duýup bilmek endigini edinmekdir. Gözelligi görmek her adamda 
birhili bolýar. Käbir adamyň şolbada gözüne ilýär, käbir adam bolsa şol 
bir zady diňe aýdylandan soň görüp, duýup galýar. Gözellikler, geň-enaýy 
zatlar çagany joşdurýar, sözleýşini has hem işjeňleşdirýär, çünki çagalar 
gören zatlaryna öýkünmegi gowy görýärler, biri guşjagaza öýkünse, 
başga biri pişige öýkünýär. Daş-töweregiň gözelligi çagada ýakymly 
duýgyny döredýär. Geçirilýän çäreler estetik terbiýäni hem öz içine alýar. 
Estetiki terbiýe estetiki döredijiligiň ösüşidir. Her bir çaga öz 
mümkinçiligine görä, her bir estetiki gymmatlygy döredijidir. Jaý gurmak 
bilen ol arhitektorlyk ukybyny, surat çekmek, ýasamak bilen çeper 
nakgaşlyk ukybyny görkezýän bolsa, tans-aýdym bilen meşgul bolup 
edýän hereketleri - bir söz bilen aýdanyňda, çaganyň çeper doredijiligidir. 
Çaganyň döredijiligine özbaşdak çeper işjeňlik diýip hem düşünmek 
bolýar. Sapakdan daşary geçirilýän çäreler şol özbaşdak çeper işjeňligiň 
döremegine ýol açýar. 
Oýunlar we beýleki dürli gyzyklanma çärelerine terbiýeçi 
ýolbaşçylyk edende oýunçylaryň ýagdaýyny ünsden düşürmeli däldir we 
bedene düşjek agramy kadalaşdyryp durmalydyr. Oýunlardan başga çeper 
mazmunly maşklary, dürli çäreleri hem geçirmek bolýar. Gyzyklanma 
çäreleri, oýunlar, tebigy şertlerde oýnalýan dürli oýunlar çagalaryň öz 
ýaşaýyş ýerine bolan söýgüsini ahlak we estetik duýgularynyň 
çuňlaşdyrmagyna getirýär, däp-dessurlarymyzy öwrenmegimize hem 
täsir edýär. Edebi çäreler sazly kompozisiýalar bolup geçýän gyzykly 
wakalary açyp görkezmek bilen ulularyň alyp barýan işi bilen 
tanyşdyrýar. Dürli gurjak oýunlaryny geçirmek ahlak terbiýesini bermek 
bilen birlikde sözleýşini ösdürmekde ähmiýeti uludyr. Sazly döredijilikli 
oýunlar çaganyň hemmetaraplaýyn ösüşinde möhüm ähmiýet bolmak 
bilen dürli görnüşde alnyp barylýar. Oýunlarda çagalar köpçüligi kemala 
gelýär, çaganyň şahsyýetiniň hemme tarapynyň ösüşine ýardam edýär. 
Pedagogika we psihologiýa ylmy-barlaglary çuňňur döredijilikleri 

---

MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 
119 
ukyplarynyň ösüşiniň mekdebe çenli döwre düşýändigini görkezýär. 
Çaganyň haýsy işini alyp görseň-de, goý, ol oýun bolsun, surat çekmek 
bolsun, zähmet çekmek bolsun şol işleriň hemmesinde çaganyň 
pikirlenmesi bilen bilelikde hereketiniň arasyndaky täze-täze 
gatnaşyklaryň bardygyny görýäris. Çaga döredijiligi öýkünmeklige 
esaslanyp, çaganyň ösüşiniň möhüm faktory bolup hyzmat edýär, şeýle-
de döredijilik ukyplarynyň açylmagyna getirýär. 
Fiziologiýa ylmy boýunça adamda 5 duýgy organy bolýar. Olar 
göz, gulak, agyz, burun, deri. Şol organlar her gün müňlerçe zady duýýar. 
Duýgular dogry kabul edilende adamyň içki dünýäsini manylaşdyrýar. 
Şol duýgularyň ösüp gelýän ýaş nesilde dogry terbiýelenmegi zerurdyr. 
Çagalar baglarynda, sagaldyş merkezlerinde beden terbiýesini 
kämilleşdirmek diňe pedagogik prosesiň mazmunynyň we usullarynyň 
hemişe kämilleşdirilip durulmagyna baglydyr