Mekdebe çenli çagalarda sözleýiş dilini ösdürmegiň usulyýeti
Yüklə 1,2 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Gabylla şägirt ussat bolar- ussadan.
Galam gylyçdan ýitidir. Galamyň ýazanyny gylyç pozup bilmez. 21. Sözleýişde ünsli diňlemekligi, dogry dem almaklygy, howlukman düşnükli geplemegi öwretmek. Çaga sesini ösdürmek we gorap saklamak. Sözleýişde ünsli diňlemekligi, dogry dem almaklygy, howlukman düşnükli geplemegi öwretmek Çaga sesini ösdürmek we gorap saklamak. Sözleýiş seslerden durýar, her bir sözi belli bir sesler emele getirýär. Meselem, at diýen söz kyn bolmadyk 2 sesden ybarat: a – 1-nji ses, t – 2- nji ses. Gepleşikde bir sesiň üýtgemegi, eşidilmän galmagy, uzyn aýdylmagy täze bir manyly söz emele getirýär. Ot, o:t başgaça aýdylýar. Şonuň üçin, çagalara gepleşikde her bir sözi, onuň seslerini gowy eşitmekligi öwretmeli. Munuň üçin degişli mysallar getirmeli. Gepleşikde sözleri dürli labyzda aýtmak bilen şol bir sözüň manysy üýtgeýär. Meselem, «ýok» - bu sözi 5-6 äheňde aýtmak bolýar. Ýuwaşja, adaty ses bilen «ýok» diýýäris, gatyrak, ýüz mimikany üýtgetmän «ýok» diýsek, 2-nji bir manyny berýär. Gaty ses bilen «ýok» diýsek, ony hem gaharly aýtsak, şol sözüň manysy üýtgeýär. MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 98 Şonuň üçin çagalara gepleşikde sözleriň nähili äheňde aýdylyşyna hem üns bermelidigini öwretmeli. Olara birnäçe sözlerden mysal getirmeli. Terbiýeçi çagalara bir zady gürrüň berende, howlukman geplemekligi, dogry dem almaklygy öwretmeli. Aýtjak pikirini çalt demde beýan etjek bolmagy çagalaryň uly ýalňyşlygydyr. Şeýle ýagdaýly çagalara terbiýeçi düzediş bermese, ol çalt geplär. Ene dilindäki sesleri dogry aýtmak çagalar bagynda doly derejede kämilleşdirilýär. Çaganyň gep agzalarynyň hereketiniň ýeterlik derejede ösenligi, kadaly sözleýiş dem alşynyň bolmagy, oňat sözleýiş eşidişi - sesleri dogry aýdy1magyň esasy bolup durýar. Ses aýdylyşynyň bozulmagy sözleýiş apparatynda kemçiligiň (gaty we ýumşak kentlewügiň açyk bölünen) bolmagy, dilasty sapajygyň gysga bolmagy gep agzalarynyň, hereketiniň, sesi tapawutlandyryp eşitmekliginiň ýeterlik derejede ösmedigine bagly bolýar Çaganyň eşidiş ünslüliginiň pesligi, öz sözleýşine biparh garamagy hem sesleri nädogry aýdylmagyna sebäp bolýar. Sesi nädogry aýtmaklyk - bu sözde sesi goýberip aýtmaklyk, bir sesi başga bir ses bilen çalşyryp aýtmaklyk, sesi ýoýup aýtmaklykdyr. Esasan- da bir sesi başga ses bilen çalşyp aýdýan, sesi ýoýup aýdýan çaga bilen düzediş işini öz wagtynda başlamaly, sebäbi ýazuwda hem bir harpy başga bir harp bilen çalşyp ýazmaklary mümkin, ýoýulyp aýdylýan sesi öz wagtynda düzetmezlik, dil düzediş mugallymynyň çaga bilen köp wagt işlemegine eltýär. Sesi nädogry aýtmaklyk, köplenç ýagdaýda, sözleýiş bozulmasynyň beýleki agyr görnüşleri (alaliýa, dizartriýa we ş.m) esasynda hem ýüze çykýar. Terbiýeçi çagalara sesleri dogry aýtmaklygy öwretmelidir, gerek bolan ýagdaýynda sözleýşi kemçilikli çagalary ýöriteleşdirilen çagalar edarasyna ugratmalydyr. Artikulýasion apparat (gep agzalary) – ses aýtmaklygyň esasy bolup durýar. Sesler agyz boşlugynda emele gelmek bilen dodagyň, diliň, aşaky äňiň, ýumşak kentlewügiň, kiçi diliň hereketlerine baglydyr. Artikulýasion apparatyndaky kemçilikler (dilasty sapajygyň gysgalygy, MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 99 dişleriň gysylmagynyň nädogrulygy, kentlewügiň beter ýokarda ýa-da dar bolmagy we ş.m.) ýa-da olar şu hereketleriniň ýeterlik derejede kamilleşmändigi (diliň, dodagyň az hereketliligi) sesiň nädogry aýdylmagyna eltýär. Terbiýeçiniň esasy etmeli işleri: Diliň hereketini ösdürmek (dili inçeltmegi, ýazgyn görnüşde saklaniagy, ýokarky dişleriň aňyrsynda saklamagy we ş.m. Öwretmeli); Dodagyň hereketini ösdürmek (dodagy öňe uzatmagy, tegelemegi we ş.m öwretmeli); Aşaky äňi belli bir ýagdaýda saklamagy başarmagy öwretmek. Sözleýişde kadaly dem alyş - dem almaklygyň gysga bolup, demi çykarmaklygyň uzak bolmagydyr Çagada entek sözleýşiň kadaly dem alşy ösen däldir. Terbiýeçi dürli oýunlaryň üsti bilen kadaly dem alşy türgenleşdirýär. “Ýapraga üfle", “Kebelegi uçur", ýeňil bolan predmetlere üflemek. Bu oýunlar oýnalan wagty çaganyň dem alanda eginlerini galdyr- mazlygyna, demini goýberende gamyny içine çekmezligine üns bemieli Dem alyş oýunlary 3 minutdan köp geçirilmeýär. Oýnalýan wagty arasynda çala dynç alar ýaly wagt bermeli. Sözleýşiň kadaly dem alşynyň bozulmagy bedeniň gowşaklygy, adenoidleriň bolmagy, dürli ýürek- damar keselleri we ş.m. esasynda hem bolup biler. Terbiýeçi ýörite oýunlaryň iisti bilen demi çykarmagyň uzak bolmagyny, arkaýyn çykmagyny öwretmelidir. Sesi kämilleşdirmegiň ýene-de bir ugiy ses apparatyny ösdürmekdir. Ses apparaty arkaly ses dürli belentlikde, tembrde, belli bir batlylykda aýdylýar. Sesiň güýji - sesiň belli bir batlylykda (batly, kadaly, ýuwaş) aýdylmagydyr. Sesiň tembri - sesiň aýdylyşynyň aýratynlygy (ýiti ses, sandyraýan we ş.m.)bolup durýar. Dem alyş ýollarynyň dürli keseller bilen kesellemegi (gaýtalanyp MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 100 durýan dümewleme, adenoidler we ş.m.) sesiň bozulmagyna eltýär. Sesiň bozulmagy çaganyň beter ýygra bolmagyna (utanjaň çaga ýuwaş, çala gürleýär), alýan terbiýesine (ulularyň seslerini gataldyp gürlemekleri), ýerleşýän otagyndaky galmagala (telewizoryň sesi, toparda hemişe galmagalyň bolmagy) hem bagly bolýar. Diksiýa (aýdyň sözleýiş) – heňi sözleýiş ösüşi bilen bilelikde kämilleşýär. Iki ýaşdan alty ýaş aralygynda sözleýşiň ähli ugurlarynyň çalt depginde ösýän wagty çaganyň sözi, sözlemleri aýdyň aýtmagyna üns berilmeli. Çaganyň daş-töweregindäkileriň sözleýşini ünsli diňlemegini, sözleýişdäki dem alşyň, artikulýasion apparatynyň (gep agzalarynyň) hereketiniň kadaly bolmagy bilen oňat diksiýa emele gelýär. Terbiýeçiniň sözleýşi grammatiki taýdan dogry, aýdyň bolmalydyr. Terbiýeçi çaganyň daş-töwerekdäkileriň sözleýşini ünsli diňlemegini, çaganyň öz sözleýşiniň aýdyň bolmagyna üns bermegini gazanmalydyr. Sözleýşiň depgini – sözleýşiň tizligidir, ýagny belli bir wagtda aýdylýan bogunlaryň sanydyr. Mekdebe çenli ýaşly çagalar, köplenç, çalt depginde gürleýärler. Eger-de çagalara sözlerdäki basymy çekip aýtmagy öwredilse, çalt gepleýän çagalaryň sözleýşi aňsat kadalaşýar. Ene dilindäki sesleriň dogry aýtmak çagalar bagynda doly derejede kämilleşdirilýär. Çagalaryň gep agzalarynyň hereketi ýeterlik derejede ösenligi, kadaly sözleýiş dem alşynyň bolmagy, oňat sözleýiş eşidiş- sesleri dogry aýtmak esasy bolup durýar. Ses aýdylşynyň bozulmagy sözleýiş aparatynda kemçiligiň ( gaty we ýumşak kentlewügüň açyk bölünen ) bolmagy, dil asty sapajygyň gysga bolmagy gep agzalarynyň hereketiniň, sesi tapawutlandyryp eşitmekliginiň ýeterlik derejede ösenligine bagly bolýar. Sesi nädogry aýtmaklyk – bu sözde sesi göýberip almaklyk, bir sesi başga bir ses bilen çalşyrylyp aýtmaklyk sesi ýoýup aýtmaklykdyr. Sözleýşiň kadaly dem almagynyň bozulmagy bedeniň gowşaklygy, adeonidleriň bolmagy, dürli ýürek damar keselleri we ş.m. esasynda hem bolup biler. MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 101 Terbiýeçi ýörite oýunlaryň üsti bilen demi çykarmagyň uzak bolmagyny, arkaýyn çykmagyny öwretmelidir. Sesi kämilleşdirmegiň ýene bir ugry ses aparatyny ösdürmekdir. Ses aparaty arkaly ses dürli belentliklere, temabarada, belli bir batlylykda aýdylýar. Sesiň güýji-sesiň belli bir batlylykda ( batly, kadaly, ýuwaş ) aýdylmagydyr. Terbiýeçi çaganyň kadaly depginde gürlemegine üns bermelidir. Şeýle edilende aýdyň aýdylýar. Hakyky zehin iki daşyň arasynda galsa-da, syzylyp çykar. Hat okan hat biler, hat bilensoň, hak biler. Her bir zyýan akyl artdyrar. Yüklə 1,2 Mb. Dostları ilə paylaş:
|