Mekdebe çenli çagalarda sözleýiş dilini ösdürmegiň usulyýeti
Türkmenistan – rowaçlygyň Watany
Yüklə 1,2 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Türkmenistan – rowaçlygyň Watany Gadamlar batlansyn şan-şöhrat bile, Türkmenistan-rowaçlygyň Watany. Ýylymyz başlandy ajap at bilen, Türkmenistan-rowaçlygyň Watany. Türkmen toý toýlaýar il-ulusy bilen, Geňeşip gojasy-ýaşulysy bilen, Günleriň gowudan gowusy bilen, Türkmenistan-rowaçlygyň Watany. “Ýer alma, goňşy al” diýipdir olar, “Hemsaýamaz” diýip söýüpdir olar, Dünýä döwletleri dost bolup goldar, Türkmenistan-rowaçlygyň Watany. Bize bagt getirdi her geçen ýyllar, Hem oňa guwanýar bagtyýar iller, Milli Lider bilen has şowly bolar, Türkmenistan-rowaçlygyň Watany. MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 162 Diliň aragatnaşyk serişdesidigi hemmämiz üçin mälim zat. Dil jemgyýetiň döremegi, ösmegi üçin zerur şertleriň biri bolup durýar. Dil bolmasa adamzat aragatnaşygy amala aşmaýar. Bu ýagdaý, hakykatdan-da, örän haýal, kem-kemden kämilleşmek ýoluny geçip, adamyň intellektiniň ösmeginde uly özgeriş geçirmek bilen döwrümize gelip ýetipdir. 36. Talyplar bilen ses medeniýetini ösdürmäge degişli köpçülikleýin we aýratyn geçirilýän işleri meýilnamalaşdyrmak. Geçilenleri gaýtalamak. Köpçülikleýin we aýratyn geçirilýän işleriň ähmiýeti. Geçilenleri gaýtalamak üçin ýörite sapak berilýär. Terbiýeçi her bir çaganyň sesleri aýdyşynyň öz aýratynlyklaryny bilmelidir. Terbiýeçi ertirlikden öň ýa-da günüň ikinji ýarymynda, haçan-da toparda çaga az bolan wagtynda çaga bilen aýratynlykda gürrüüňdeş bolanda çagalaryň ses aýdyşyny barlaýar. Belli bir çekimsiz sesiň sözüň dürli ýerinde (başynda, ortasynda, ahyrynda) gelen sözleri ulanmak arkaly çagalaryň ses aýdyşy barlanylýar. Meselem: MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 163 Terbiýeçi surat görkezip, çagadan suratda görkezilen zadyň adyny aýtynlygyny soraýar. Eger-de çaga bilmese, terbiýeçiniň özi aýdyp, soňra çaga gaýtaladýar. Kiçi ýaşly topardaky çagalara adamyň beden agzalaryny aýtdyrmak bilen, çaganyň ses aýdyşyny barlamak bolar (el, aýak, burun, barmak, dyrnak, kirpik we ş m). Ses aýdyşyny barlamak çaga bilen gürrüň geçirmek, kiçi ýaşly çagalar bilen bolsa oýun görnüşinde amala aşyrylýar. Topardaky hemme çagalaryň ses aýdyşy okuw ýylynyň başynda barlanylýar. Birinji gezekde barlanylanda ses aýdyşynda kemçiligi bolan çagalar ýylyň dowamynda barlanylýar. Çaganyň ses medeniýetini ösdürmek boýunça ýokarda aýdylýan usullary peýdalanmak oňat netije berýär Bu usullar dogry alnyp barlanda, mekdebe çenli ýaşda çagalar sesleri dogry aýdyp bilýärler. Eger-de 5-6 ýaşly çaga käbir sesleri dogry aýdyp bilmese, onuň bilen aýratyn iş geçirmeli. Aýratynlykda geçirilýän işiň yzygiderligi şeýle: ilki bilen terbiýeçi sesi aýdanda çaganyň ses apparatynyň hereketine ünsli Şa • şagal • ýowşan • şah • şaha • şaly Şo • şor Şy • bagşy • şygyrş • ýaşyl • yşyk • şypbyk MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 164 seretmegini, aýdylýan sesi ünsli diňläp. soňra ony gaýtalamaga- synanyşmagyny talap edýär. Haçan-da çaga sesi dogry aýdyp başlanda, terbiýeçi şol sesi başga sesler bilen birlikde, şeýle-de şol sese degişli sözleri, goşgulary berýär, ýörite saýlanyp alnan suratlar boýunça gürrüň etdirýär. Eger-de bu işler öz netijesini bermese, çagany logopede (dil düzediş mugallymyna) görkezmelidir. Sözleýşiň ses medeniýetini terbiýelemek işi ene diliniň ähli sapaklarynda- da göz öňünde tutulýar Terbiýeçi sapakda surat boýunça işlände çagalaryň söz baýlygyny artdyrmak, baglanyşy'kly sözleýşi ösdürmek bilen bir hatarda oňat diksiýany-da terbiýeleýär Beýleki sapaklarda hem eşidiş ünslüligine, kadaly dem alşa. sesiň dogry aýdylmagyna, labyzlylyga üns berilýär. Sözleýişiň ses medeniýetini terbiýelemekde saz sapaklarynyň ähmiýeti uludyr. Çaganyň sazy diňlemegi. saza goşulup hereket etmegi çaganyň eşidiş ünslüligini, sözleýşiň kadaly dem alşyny, depginini, labyzlylygy ösdürýär. Terbiýeçi sapakdan daşary wagtda-da (irki maşkda, gezelençde we ş.m) sözleýşiň ses medeniýetini ösdürmeklige üns bermelidir. Sözleýşiň ses medeniýeti bu aýdylýan pikiriň mazmunyna görä sözleýşiň hemme talaplaryny berjaý edip beýan etmekdir, ýagny hemme sesleri ýerli-ýerinde goýup, intenasiýa boýunça hem-de grammatikanyň hemme talaplaryny berjaý etmegine aýdylýar. Terbiýeçiniň öňünde durýan ilkinji wezipeleriň biri çaga dil çykyp başlandan aýdýan sözlerini dogry aýtmagy, ýagny hemme sesleri ýerli-ýerinde öz aýdylyş basymy boýunça çaga ilkiden nädogry öwrenip gitse, soň hem şoňa öwrenip gidýär. Meselem: şu wagta çenli köp adamlar, mugallym sözüni basymy boýunça dogry aýtmagy başarmaýarlar. Sözleýşiň ses medeniýeti diýlende, diňe gepleşikdäki hemme sesleri dogry aýdyp bilmek däldir, oňa düşnükli, howlukman intonasiýa boýunça gürrüň etmek degişlidir. Ýaňy dil çykyp ugran çagalar gepleşikdäki käbir sesleri (r, s, ş, ž we ş.m.) dogry aýdyp bilmeýärler. Olar bilen ýörite iş geçirilýär. Gerek bolsa dil MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 165 düzedişe ýüz tutulýar. Durmuşda käbir çagalar öz pikirlerini beýan etjek bolup, örän howlugyp gepleýärler. Netijede olar pikirlerini dogry aýdyp bilmän sakynýarlar. Çagalaryň sakynyp geplemekleriniň başga sebäpleri hem bardyr. Ol kelle beýniniň işi bilen baglanyşyklydyr. Munuň ýaly çagalar bilen ýörite dil düzedijilere, lukmanlar bilen iş salyşýarlar. Durmuşda çagalarda, ulularda aýdylýan pikiri (sözlemi) soňuna degişli äheňinde aýtmaýarlar, ýagny olar sözlemiň soňky sözlerini iýip, galýarlar. Bu işlerini düzetmek sözleýşiň ses medeniýetine degişlidir. Durmuşda çagalar bir zady gürrüň edenlerinde dem almaly ýerlerini doly bilmeýärler, käbir pikirleri bir demde aýtjak bolýarlar. Netijede käbir sesler, sözler eşidilmän galýar. Soňra sözlemiň manysy ýitýär, äheňi bölünýär. Çagalara ses medeniýetini öwretmek üçin olara aýdylýan sözleri, sesleri gowy eşitmekligi, ünsli bolmaklygy öwretmeli. Çagalaryň hemmetaraplaýyn ösüşi dowam edýär. Çaganyň ses çykaranynda käbir sesleri aýtmagynda özbaşdaklyk peýda bolýar. 3,4 aýlyk çaga bogazdan peýdalanyp ses çykarýar. 5 aýlykda uzyn çekimli sesleri aýdyp başlaýar. A-a-a, u-u-u ... 5-6 aýlykda bölek-bölek bogunlary aýdyp bilýär. Meselem, bi-bi-bi, ma-ma. |