Mekdebe çenli çagalarda sözleýiş dilini ösdürmegiň usulyýeti

 
Bäbeklik döwri (0-1 ýaş). 

 
Irki çagalyk döwri (1-3 ýaş). 

 
Mekdebe çenli döwür(4-7 ýaş). 
Her döwürde çaganyň ýaş aýratynlygyna mahsus umumy alamatlar 
bolýar: 

 
Çaganyň jemgyýetde tutýan orny we jemgyýetiň ondan edýän 
talaplary; 

 
Çaganyň esasy islegleri we meýilleri, ýagny onuň daşky dünýäden 

---

MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 
138 
talaplary; 

 
Çaganyň esasy işleri; 

 
Şol bir döwri geçenden soňra onuň aňynda emele gelen täzelikler; 

 
Çagalaryň ýaşlary boýunça beden we akyl taýdan ösüş 
aýratynlyklary, ukypdyr başarnyklary; 

 
Çaganyň ugurlar boýunça höwesi, zehini, başarnygy, endigi, 
ulular her döwre görä, çaganyň ýaşaýşyny guramak, onuň 
isleglerini. 
Meýillerini kanagatlandyrmak, oňa medeni durmuşyň gowy 
taraplaryny öwretmek arkaly şahsyýetiň kemala gelmegini gazanýar. 

 
Kiçi ýaşly çagalarda sözleýşiň grammatiki gurluşyny 
kämilleşdirmekde şu aşakdakylar göz öňünde tutulýar: 

 
Atlaryň yzyna söýgülilik derejesiniň goşulmasyny goşmak arkaly 
täze söz ýasamak (Aýna-Aýnajyk, jüýje-jüýjejik); 

 
Atlaryň yzyna san goşulmalaryny goşmak arkaly sözi üýtgetmek 
(gurjak-gurjaklar, kitap-kitaplar); 

 
Atlary birlik we köplük sanda ýöňkeme bilen üýtgetmek (meniň 
kitabym - biziň kitabymyz, seniň kitabyň - siziň kitabyňyz, onuň kitaby - 
olaryň kitaby); 

 
Işlikleri zamanda üýtgetmek (Oraz oýnady, Oraz oýnaýar, Oraz 
oýnar); 

 
Ýönekeý sözleni düzmek (Aman kitap okaýar) we ş.m. 

 
Baglanyşykly sözleýiş belli bir mazmuny yzygiderli, oýlanyşykly, 
grammatiki taýdan dogry aýtmagy aňladýar. Baglanyşykly sözleýiş söz 
baýlygynyň üstünde işlemekligi (söz baýlygyny artdyrmagy we 
gepleşikde ulanmagy); sözleýşiň grammatiki gurluşyny kämilleşdinnegi 
(ýönekeý, ýaýraii, goşrna sözlemler bilen öz pikiriňi beýan etntegi); 
sözleýşiň ses medeniýetini kämilleşdirmegi (aýdyň, arassa, labyzly 
gürlemegi) hem öz içine alýar. 
Sözleýşiň iki görnüşi: dialog (gepleşik) we monolog bize mälimdir. 
Dialogik sözleýiş iki ýa-da ondan köpräk adamlaryň söhbetdeşligidir Bu 
çaganyň öz ýaşdaşlary we ulular bilen sözleýiş aragatnaşygyny' 

---

MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 
139 
saklamagyň bir görnüşidir. 
Dialogik sözleýişde dogry sorag düzüp bilmegi. jogap bermegi, 
söhbetdeşiň gürrüňiniň üstüni ýetirmegi, düzetmegi, öz pikiriňi aýtmagy 
başarmaklyk esasydyr. 
Gepleşik arkaly çaganyň işjeňligi artýar. 
Gepleşik diňe bir sapakda däl-de, eýsem sapakdan daşarda hem 
geçirilýär. 
Sapak okadylanda, okuwçylar bilen krosword çözmek, tapmaçalara 
jogap bermek, klasterleri doldurmak, dialog gurmak ýaly gönükmeler 
işledilse, olar ýerine ýetirilende, interaktiw usullardan we multimedia 
serişdelerinden giňden peýdalanylsa, oňyn netije berer. 
Sapagyň öý işini soramak döwründe, dürli usullardan peýdalanmak 
arkaly , okuwçylaryň sapagy özleşdirişlerini anyklamak bolar. 
Ýagyş ýagara geldi, 
Saman suwara geldi. 
Heýjanelek, janelek, 
Çagalar oýnara geldi 

Ös, saçym, ös, 
Ösmeseň bes 
Atyma duşak 
Bilime guşak 
Hödürlenjek ýumuşlaryň şertlerini slaýtlarda taýýarlamak, sapagy 
tehniki taýdan üpjün etmek bilen bir hatarda, çagalaryň ýumuşlara aýdyň 
düşünmeklerine mümkinçilik döreder. Ertekiler geçilende bolsa, olary 
çagalara ses berdirmek arkaly sahnalaşdyrmak hem bolar.