MəMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud

Şibyələr. Yerüstü yosunlar olub birgə yaşayan göbələklər qrupudur. Beləliklə, şibyədə iki bitki – göbələk və 

onun üzərində yerləşib birgə yaşayan yosun görünür. Bu iki bitkinin simbiozunda yosunlar bütün yaşıl bitkilər 

kimi üzvi maddələr sintez edir, bu zaman onlar  şibyələrin əldə etdiyi sudan istifadə edir, göbələk isə yosunların 

hüceyrələrindən qismən qida kimi istifadə edir. Şibyələrə həm ağaclarda, həm yerdə, qayalarda, daş üzərində, 

dəmir yzərində, hətta şüşə üzərində rast gəlmək olar. 

Mamırlar şibyə və yosunlardan daha inkişaf etmiş vegetativ və çoxalma üzvlərilə seçilir. Mamırlar yaxşı in-

kişaf etmiş xloroplastı olan avtotrof orqanizimlərdir. Boyları 20…30 sm-dən hündür olmur. Kökləri olmur, 

sübstrata xüsusi tükcüklərlə – rizoidlərlə yapışır. Quş mamırının gövdəsi və xırda yarpaqları olur. Sfaqnum və 

ya torf mamırının da  gövdə və xırda yarpaqları olur, onlar həmçinin çoxlu miqdarda havalı hüceyrələrə də ma-

lik olur.  

Mamırlar və şibyələr yararsız sahələrdə, daşlar üzərində pioner bitki kimi inkişaf edir. Məhv olarkən mamır-

lardan çoxlu üzvi  maddələr qalır, sonralar onların üzərində çiçəkli bitkilərin inkişafına şərait yaranır. Mamır-

lar—bataqlıqlarda və bataqlıq meşələrdə əsas torfəmələgətirən bitki sayılır. 

İbtidailər. Torpaqda yaşayan ibtidailərə qamçılılar, kökayaqlılar və infuzorlar daxildir. İbtidailər – aerobdur-

lar. Üzvi maddələrlə zəngin olan torpaqlarda amyöblər yayılır. İbtidailər mürəkkəb üzvi maddələri daha sadə üz-

vi maddələrə çevirir.  

Heyvanat aləmi. Torpaqda çoxlu miqdarda soxulcanlar, qurdlar, gəmiricilər, qarışqalar və həşəratların sürfə-

ləri yaşayır. Onlar öz həzm yolundan xırdalanmış üzvi maddələri keçirərək torpağı ifrazatları ilə zənginləşdirir 

və torpağın mikro və makrostrukturunun yaranmasına şərait yaradır. Bu canlılar həm də torpağı qarışdırır, xırda-

layır, bununla da torpağın aerasiyası yaxşılaşır və torpaqəmələgəlmə prosesi sürətlənir. 

Torpaq soxulcanları öz orqanizmlərindən il ərzində bir hektara 25 ton torpaq keçirir. Soxulcanların ifrazatları 

azot və fosforla zəngin olub, suyadavamlı aqreqatlar yaradır. Soxulcanlar öz həyat fəaliyyəti nəticəsində torpa-

ğın fiziki xassələrini yaxşılaşdırır (məsaməliyi, susızdırmanı).  

Ali bitkilərin torpaqəmələgəlmədə rolu xüsusilə V.R.Vilyams tərəfindən aşkara çıxarılmışdır. O üzvi maddə-

lər yaradan 3 ali yaşıl bitki formasiyası və 3 mikroorqanizmlər qrupu ayırır. 

1.

 

Ağac formasiyası – anaerob mikroblarının zəif iştirakilə ağac bitkilərinin göbələk orqanizmlərilə birliyi. 

2.

 

Ot çəmən formasiyası – əsasən mezofil çəmən bitkilərinin anaerob və aerob bakteriyalarilə birliyi. 

3.

 

Ot çöl (bozqır) formasiyası – kserofil çöl otlarının aerob bakteriyalarilə birliyi. 

İynəyarpaqlı ağacların iştirakilə ağac bitkilərinin altında podzoləmələgəlmə prosesi gedir və podzol torpaq-

lar yaranır. 

Mezofil çəmən ot bitkiləri altında rütubətli çimli-podzol, çimli-çəmən və çimli torpaqlar yaranır. 

Çöl (kserofil) bitkiləri altında çöl (bozqır) torpaqları (qaratorpaq, şabalıdı torpaq) və səhra torpaqları (boz-

qonur) əmələ gəlir. 

Antropogen amil. (insanın təsərrüfat fəaliyyəti) Antropogen amillər bütün torpaq tiplərinə öz təsirini göstər-

mişdir. Bununla əlaqədar olaraq çox yerdə təbii torpaq tipi qalmamışdır, yeni mədəni torpaqlar yaranmış-

dır: bataqlıqlar qurudulmuş, səhra, çöl torpaqlarında suvarılma tətbiq olunmuş, şoran torpaqların meliorasiyası 

işləri aparılmışdır. Dağ ərazilərdə meşələrin yerində bağlar, üzümlüklər yaradılmış, bəzi yerdə təbii relyef dəyiş-

miş, yamaclar terraslara çevrilmişdir.