MəMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud

radiasiya (FAR) deyilir. Bunların daxilində fotosintez üçün qırmızı-çəhrayı (600-700 nm) və  bənövşəyi-mavi 

(400-500 nm) şüalar daha böyük əhəmiyyətə malikdir, sarı-yaşıl  şüalar (500-600) az əhəmiyyət daşıyaraq 

xlorofildaşıyan bitkilərə yaşıl rəng verir.  

Piqment sistemindən istifadə  nəticəsində su molekullarında parçalanma baş verərək qazşəkilli oksigen 

ayrılır, fotokimyəvi sistemdən alınan enerjidən isə karbohidratın əmələ gəlməsində istifadə olunur: 

 

xlorofil

kC

H

O

O

H

C

O

H

CO

0

6

6

12

6

2

2

6

12

6

2816

2

2

+

+

⎯

⎯ →

⎯

+

 

Xlorfilin şüa enerjisindən və heyvanların görmə piqmentindən istifadə etmək qabiliyyəti olduqca yaxındır. 

Odur ki, günəş şüalanmasının spektrində fotosintetik aktiv radiasiya (FAR) praktiki olaraq spektrin görünən 

hissəsində 400-700 nm uzunluqda dalğanın diapazonuna uyğun gəlir. Bakterioxlorofilə malik olan bəzi 

bakteriyalar spektrin uzundalğalı hissəsində  işığı udma qabiliyyətinə malikdir (maksimum 800-1000 nm-lik 

sahədə).  

Yaşıl yarpaq onun üzərinə düşən şüa enerjisinin orta hesabla 75%-ni udur. Lakin onun fotosintezə istifadə 

əmsalı yüksək olmayıb aşağı işıqlanma şəraitində 10%-ə qədər, yüksək ilıqlanmada isə cəmi 1-2% təşkil edir. 

Qalan enerji istilik enerjisinə keçərək transpirasiyaya və başqa proseslərə sərf edilir.  

Fotosintezin səviyyəsinə təsir göstərən mühüm xarici faktorlar – temperatur, işıq, karbon qazı və oksigen 

hesab olunur. Bitkinin özünün səviyyəsində bu prosesə xlorofilin və suyun miqdarı xüsusilə yarpağın 

anatomiyası, fermentlərin konsentrasiyası  təsir göstərir. Mezofit bitkilərin yarpaqları kserofitlərə nisbətən az 

şüaəksetdirmə qabiliyyətinə malikdir: kserofitlərin qalın yarpaqları praktiki olaraq işıq keçirmir, bununla belə 

nazik mezofit yarpaqlar görünən günəş  şüalarının 20-40%-ni özündən keçirir. İşıq rejimi şəraitinə  tələbatına 

görə bitkilər aşağıdakı ekoloji qruplara bölünür:  

1. İşıqsevən bitkilər və ya heliofitlər – bura açıq sahələrin, daim işıqlanan yerlərin (savanna, səhra) bitkiləri 

daxildir.  İşıqsevən bitkilərin normal böyüməsi üçün intensiv günəş radiasiyası, yaxud süni radiasiya tələb 

olunur. Meşə zonasında bu bitkilərə az təsadüf olunur. İşıqsevən bitkilərə bağayarpağı, suzanbağı, kəklikotu, 

günəbaxan, pambıq, qarğıdalı, kalış,  şam ağacı, safora, akasiya, palıd, saqqızağac, dağdağan, badam, 

məryəmnoxudu və s. daxildir. İşıqsevən bitkilər bir sıra anatomik, morfoloji və fizioloji xüsusiyyətlərə malikdir: 

---

 

37

nisbətən qalın yarpağının sütunlu və süngər parenximinin hüceyrələrində 50-300 xırda xloroplast olur. 

Fotosintezin və tənəffüs intensivliyinin yüksək olması işıqsevən bitkilərin xarakterik fizioloji xüsusiyyətləridir.  

2. Kölgəsevər bitkilər və ya ssiofitlərə – kölgəli meşələrin alt yarusunun, mağara və dərin suların bitkiləri 

aiddir; bu bitkilər düz günəş  şüalarının güclü işıqlanmasına pis tab gətirir.  Şimal enliyarpaqlı  və tünd 

iynəyarpaqlı meşələrin sıx çətri cəmi 1-2% FAR keçirə bilərək onun spektral tərkibini dəyişir. Bu meşələrin 

ssiofitlərindən yaşıl mamırları, adi dovşan kələmi, armudgülü və plaunu göstərmək olar. Ssiofitlər heliofitlərə 

nisbətən yarpaqlarında az quru maddə saxlayır, hüceyrə  şirəsinin qatılığı da aşağıdır, bunlarda xlorofil də az 

olur.  

Kölgəsevən ağaclara küknar, ürəkyarpaq cökə, fıstıq, qaraçöhrə və b. göstərmək olar. 

3. Kölgəyə davamlı bitkilər və ya fakultativ heliofitlər, bu və ya digər dərəcədə kölgələnməyə dözür, 

işıqda da yaxşı bitir: bu bitkilər işıqlanma  şəraitinin dəyişməsilə özünü dəyişdirə bilir. Bu qrupa bəzi çəmən 

bitkiləri, meşəaltı otlar və kollar, meşə talalarında, kənarlarında, qırıntı sahələrində bitən bitkiləri aid etmək olar.  

İşıq böyük siqnal əhəmiyyəti də daşıyaraq orqanizmlərin nizamlanma adaptasiyasına səbəb olur. Vaxta görə 

orqanizmlərin aktiviliyini tənzimləyən ən etibarlı siqnallardan biri günün uzunluğu - fotodövr hesab olunur.